Сёлета 2 студзеня не стала найвыдатнейшага беларускага гісторыка з Варшавы Юры Туронка, з якім я шмат гадоў сябраваў і ліставаўся. Я абавязкова яшчэ напішу пра гэтага шчырага чалавека, які добра ведаў і многа зрабіў для нашай гістарычнай навукі. Напішу пра яго кнігі, а гэта сур’ёзныя даследаванні, прысвечаныя беларускаму школьніцтву на Беласточчыне, беларускай кнізе ў Другой Рэчы Паспалітай, беларускай кнізе пад нямецкай адукацыяй, гісторыі Рыма-Каталіцкага Касцёла і іншыя.

Мне заўсёды было з ім пра што гутарыць. А гутарылі мы найперш пра беларусаў у Варшаве, якія там жылі, вучыліся і працавалі ў міжваенны час і напачатку ХХ стагоддзя. Мяне цікавіла асоба майго земляка са Слонімшчыны Гальяша Леўчыка, і Юры Туронак шмат новага пра яго мне распавядаў, ды і сам ён некалі напісаў добры артыкул пра гэтага беларускага паэта, калекцыянера, мастака і музыканта, які загінуў у Варшаве ў 1944 годзе. І апублікаваў свой матэрыял у беластоцкім „Беларускім календары” за 1980 год. Ён мне не шкадаваў здымкаў, а прыслаў арыгіналы фотаздымкаў Гальяша Леўчыка ў апошнія гады жыцця ў Варшаве, у 1912-1913-х гадах, пераклады псалмоў.

З Юры Туронкам бясконца можна было гутарыць пра Беларусь пад нямецкай акупацыяй, пра Вацлава Іваноўскага, пра Саюз беларускай моладзі (СБМ). Асабліва мы шмат з ім спрачаліся, хто найбольш ведае пра СБМ, які знаходзіўся ў Альбярціне каля Слоніма ў гады вайны. Ён напісаў і выдаў добрае даследаванне пра Саюз беларускай моладзі. Я яму дапамог знайсці фота і біяграфічныя звесткі пра Ядзю Сарачынскую, лёс якую пасля вайны закінуў ажно ў Аўстралію. Здымак і звесткі ўвайшлі ў яго кнігу „Людзі СБМ” (Вільня, 2006). А колькі ён мне падказаў, напісаў, падараваў – немагчыма пералічыць. Мы з вялікім захапленнем гутарылі пра усходнюю місію айцоў езуітаў у Альбярціне ў 1924-1943 гадах. Гэту тэму Юры Туронак ведаў дасканала і распавядаў, казаў вельмі цікава і доўга. І слухаць яго можна было суткамі, ён не расказваў, а смакаваў кожную тэму і лёсы беларусаў.

Вялікім падарункам для усіх беларусаў была яго „Мадэрная гісторыя Беларусі” (Вільня, 2006). На 900 старонках апублікаваны лепшыя матэрыялы жыцця Юры Туронка. Кніга складаецца з пяці раздзелаў, каментара і іменнага паказніка. Фундаментальная праца.

Не стала Юры Туронка. І, здаецца, апусцела Польшча без яго, без ягонай усмешкі і ведаў. Дзякуй вам, спадар Юры, што вы былі, што шмат навучылі мяне, як шукаць гістарычныя матэрыялы, як іх апрацоўваць, збіраць, захоўваць.

У маім хатнім архіве захоўваецца шэраг лістоў ад Юры Туронка. Некаторыя з іх прапаную „Czasopisu”.

Сяргей Чыгрын

 

Лісты Юры Туронка

Варшава, 3 лістапада 2005 года

Шаноўны спадар Сяргей!

Дзякую за ліст ад 26 кастрычніка, за кнігу „Пакліканыя на родны парог” і за добрыя словы. З зацікаўленнем чытаю розныя Вашы артыкулы ў „Ніве” і ўжо бадай год таму збіраўся сам звяртацца да Вас з некаторымі запытаннямі, але яны неяк інакш вырашаліся або адкладваліся.

На жаль, пакуль што не магу выканаць Вашу просьбу. Апублікаванага ў 1981 годзе здымка Янука Дарашкевіча¹ з сям’ёй у сябе не знаходжу. Магчыма, як гэта часта бывала, яго не вярнулі мне з рэдакцыі, а таксама магчыма, што прысабечыў яго аматар такіх здымкаў Мікола Гайдук² і ён, здымак, знаходзіцца ў яго асабістым архіве, да якога не маю доступу. А можа ён яшчэ знойдзецца ў маіх паперах, частка якіх захоўваецца на падбеластоцкай дачы ў Трыпуцях. Але пакапацца там змагу не раней вясны. Януковых вершаў, акрамя апублікаваных у „Ніве”, я не сустракаў і не шукаў. Такія справы чвэрцьвяковай даўнасці былі толькі эпізадычным маргінэсам маіх зацікаўленняў і я да іх не вяртаўся.

Януком Д. цікавіўся яшчэ ў той час Арсень Ліс³ з Інстытута літаратуры акадэміі навук у Мінску. Бадай у 1980 годзе ён нешта пісаў пра яго ў артыкуле пра Грыневіча⁴, апублікаваным у зборніку „Дзень паэзіі-80”. Аднак там ён памылкова адправіў Янука Д. у лепшы свет падчас Першай сусветнай вайны. Але, магчыма, Ліс змясціў у сваім артыкуле нешта новае, а можа і здымак (нейкі іншы?), чаго я не ведаю. Якраз у 1982 годзе абарвалася наша перапіска. Пашукайце той зборнік у бібліятэцы, магчыма, нешта атрымаеце і ад Ліса, пра якога ўжо амаль 25 год нічога не чуў.

Я ўжо нейкі час пацею над Саюзам беларускай моладзі (СБМ)⁵. Праектуецца невялікая кніга, якую, калі дазволіць здароўе, закончу да вясны. Калі вам нешта вядома пра слонімскую акруговую кіраўнічку СБМ Ядвігу Сарачынскую⁶, буду ўдзячны за біяграфічныя звесткі – год і месца нараджэння, адукацыю, прафесію да лета 1943 года і пасляваенны лёс.

Гэта, пакуль што ўсё. Жадаю добрага здароўя і творчых поспехаў.

З прывітаннем Юры Туронак.

1. ↑ Янук Дарашкевіч (1890-1943) – беларускі паэт з вёскі Меляшкі, што на Беласточчыне. Загінуў падчас Другой сусветнай вайны. У Мінску ў 2014 годзе выйшаў зборнік вершаў „Маркотныя зоркі”.

2. ↑ Мікола Гайдук (1933-1998) – беларускі пісьменнік, журналіст, краязнавец, педагог.

3. ↑ Арсень Ліс (1934-2018) – беларускі літаратуразнавец, фалькларыст, доктар філалагічных навук.

4. ↑ Антон Грыневіч (1877-1937) – беларускі фалькларыст, выдавец, педагог.

5. ↑ Саюз беларускай моладзі – беларуская моладзевая арганізацыя, створаная 22 ліпеня 1943 года на акупіраванай немцамі  тэрыторыі Беларусі.

6. ↑ Ядвіга Сарачынская (1926-пачатак 1960-х) – кіраўнічка юначак СБМ  у Слонімскай акрузе падчас Другой сусветнай вайны. Памерла пры родах у Аўстраліі.

Працяг будзе.