Нядаўна я пазнаёміўся з тэмай масавага і паўсюднага вывазу «малых» элементаў нашай культуры, якімі з’яўляюцца ручнікі і макаткі (розныя вырабы «матэрыяльнай тэхнікі»), якія часта вывозяцца за межы рэгіёна ці краіны. І нават яны беззваротна знішчаюцца рознымі «этна»-натхненнямі. У выглядзе, напрыклад, шыцця сукенак ці іншых прадметаў адзення.

Калісьці, у 2011 годзе, я быў у Малі. Гэта афрыканская краіна, размешчаная ў заходняй частцы кантынента, са сталіцай у Бамако. Гэта былая французская калонія. Гэта краіна з плошчай больш за 1200 000 км², якая ў чатыры разы большая за Польшчу і ў шэсць разоў большая за Беларусь. Там пражывае каля 14,5 мільёна чалавек. Асноўную частку эканомікі займае сельская гаспадарка (бавоўна, кукуруза, рыс, проса). Малі таксама трэці (пасля Паўднёвай Афрыкі і Ганы) вытворца золата ў Афрыцы. ААН уключае Малі як адну з найменш развітых краін свету. Намінальны ВУП на душу насельніцтва складае 930 долараў ЗША (у Польшчы: 15 400, у Беларусі: 6 300).

Я быў у Малі са сваім сябрам Паўлам Альтгамерам і камандай з MSN з Варшавы. Наша паездка была «паходам» на зямлю дагонаў. Мы збіраліся наведаць сябра Паўла. Гэта быў скульптар Юсуф Дара з вёскі Кунду на зямлі дагонаў. Ён павінен быў прыехаць у Польшчу ў рамках Парку скульптур на Брудне. Альтгамер вырашыў запрасіць Дару ў Варшаву з адмысловай місіяй – пабудаваць «сацыяльную архітэктуру» на аснове афрыканскай традыцыі. Важнае месца для народаў дагонаў займае тогуна – драўляны навес з тоўстым дахам, заснаваны на разьбяных калонах, месца для сустрэч і нарадаў вяскоўцаў-мужчын. Гэта месца сустрэчы, суд, святліца ў адным.

Дагоны – таямнічы народ з Заходняй Афрыкі. Ва ўсходняй частцы Малі, недалёка ад мяжы з суседняй Буркіна-Фасо, ёсць маляўнічы – высокі месцамі на 500 метраў і даўжынёй амаль 200 кіламетраў – разлом Бандыагара. Скарпа, якая цягнецца ў самым сэрцы пустыні, з’яўляецца рэзідэнцыяй дагонаў. Іх насельніцтва налічвае каля 400 000 жыхароў. У асноўным яны займаюцца земляробствам і развядзеннем жывёл, а таксама рамёствамі – плятуць кошыкі, вырабляюць посуд (збаны), лепяць і фарбуюць абрадавыя маскі. Мастацтва дагонаў – адно з самых цікавых ва ўсёй Афрыцы, асабліва маскі (каля 80 відаў) выклікаюць вялікую цікавасць, іх выкарыстоўваюцца падчас фестывалю Сігі, што праходзіць раз у 60 гадоў на працягу 8 гадоў запар. Сігі – фестываль абнаўлення космасу. Падчас гэтага свята дагоны таксама ўшаноўвае памяць пра смерць, якая з’явілася сярод людзей (раней бессмяротных) у выніку зла. Рэлігія дагонаў спалучае ў сабе матывы монатэізму, анімізму з пакланеннем продкам і верай у магію.

Мы таксама былі ў майстэрні Юсуфа ў яго родным горадзе. Там шмат скульптур, у тым ліку і масак. Афрыканскія маскі – велізарная крыніца ведаў пра традыцыі плямёнаў, якія насяляюць гэты кантынент. Гэта духоўная стыхія, а не проста засланенне твару. Маска валодае велізарнай сілай змен і трансфармацыі. Чалавек, які надзявае маску, можа гаварыць іншым голасам, рухацца інакш чым штодня, паводзіць сябе па-іншаму. Гэта таму, што, надзяваючы маску, гэты чалавек становіцца кімсьці зусім іншым. Яго здагадка аўтаматычна размывае межы паміж рэальнасцю і выдумкай, богам і чалавекам, жыццём і смерцю. Чалавек у масцы не гуляе ролі. Ён становіцца той роляй, якую ён прымае. Традыцыйная маска звычайна з’яўляецца цэнтрам маскіроўкі, часам дапоўненай іншымі рэквізітамі. Яна неаддзельная ад чалавечага жыцця.

Культура і яе спадчына маюць важнае значэнне. Не толькі для афрыканскага кантынента, але і для ўсіх месцаў на зямлі. За гэтай спадчынай стаіць шмат праблем, звязаных з ідэнтычнасцю, развіццём і турызмам. На працягу ўсяго перыяду афрыканскіх каланіяльных заваяванняў шматлікія элементы культуры былі вывезены ў Еўропу ў велізарнай колькасці. Яны запоўнілі дзяржаўныя і прыватныя калекцыі і музеі. На думку некаторых экспертаў, ад 85 да 90% спадчыны Афрыкі знаходзіцца па-за межамі кантынента: як у такім выпадку Афрыка і афрыканскія краіны павінны будаваць уласную ідэнтычнасць? Так узнікаюць гэтыя пытанні.

Праблема экспарту культурных твораў закранула і наша старонне. Гэта таксама адбываецца сёння. Як я ўжо казаў, ручнікамі гандлююць і вывозяць гэтак жа, як маскі з Афрыкі.

Ручнік Падляшша традыцыйна асацыюецца з абрадавай культурай у нашых раёнах. Нягледзячы на свой назоў, не служыць для таго, каб пасля мыцця выцерці рукі. Яны маюць сімвалічнае значэнне і магічныя ўласцівасці. Ручнікі – неаддзельныя ад чалавечага жыцця. Служылі ад нараджэння (хрышчэння дзіцяці) да смерці (ён ляжаў на труне альбо ў ёй). Адзін канец палатна сімвалізуе нараджэнне, а другі смерць чалавека. Увесь сакрэт нашага жыцця знаходзіцца ў сярэдзіне,жыццё адбывалася з гэтым ручніком (вяселля, вяселлі, іншыя сямейныя і рэлігійныя святы). Кавалак палатна мудрагеліста вышыты і аздоблены карункамі. Часцей за ўсё гэта былі кветкавыя матывы, узятыя з навакольнай прыроды і рэгіянальных геаметрычных узораў. Гэтыя ўзоры былі своеасаблівым малюнкавым пісьмом. Ручнік таксама павінен быў звязаць нас з Богам і нашымі продкамі і абараніць нас ад зла. Узаемасувязь паміж ручніком і хлебам відавочная, выяўляецца ў звычцы сустракаць гасцей з соллю і хлебам на ручніку. Таксама ручнікамі былі аздоблены прыдарожныя крыжы і капліцы як нейкай ахвярай або ўпрыгожаннем.

Практычна ў кожным праваслаўным доме ёсць святы кут, прыгожы кут – яго называюць па-рознаму. Часцей за ўсё ён знаходзіцца ў куце «вялікай хаты». Гэта хатні алтар з сямейнымі абразамі. Тут стаяць асвечаныя ў храме велікодныя свечкі і пальмы (вербачкі), якія часта ўпрыгожваюцца такім ручніком.

Як і ў выпадку з Афрыкай, і ў нас тут адбываецца рабаванне элементаў нашай ідэнтычнасці, сямейнай і рэгіянальнай памяці. І без гэтай памяці будзе цяжка зразумець сябе і зразумець іншых.

Ці будзе спадчына нашых бабуль і маці паступова разрабоўвацца?

Гэта добра, калі яна знаходзіцца ў нашых музеях, у нас. Уцалее пад наглядам спецыялістаў. Як, напрыклад, у Бельску-Падляшскім у філіяле Падляшскага музея. Тут знаходзіцца пастаянная выстава «Таямнічы ручнік», прысвечаная музейнай калекцыі народных ручнікоў. Давайце, будзем натхняцца нашай культурай, але яе аб’екты пакінем на месцы!

Давайце, выратуем сябе!

Дарыюш Жукоўскі