Jak mniê było liêt 10-12 i hovoryti svobôdno ja môh šče tôlko na odnôj movi – po-svojomu – ja i ne zadumuvavsie, čy hovoru pravilno i čy naohuł u mojôj movi je jakijeś praviła i hramatyka, jak u pôlśkuj abo biłoruśkuj, kotorych mene včyli v školi v Horodčyni. Chutčej za vsio tohdy ja dumav, što v našuj movi nijakoji hramatyki nema, bo hramatyka i jeji praviła – to rečy, zvezany vyłučno z movami, kotorych učyli v školi i na kotorych pisali knižki. A našoji ž movy v nijakuj školi ne včyli i nichto nijakich knižok na jôj ne pisav.

Tym ne menš naša mova v mojôm ditinstvi deržałasie sered ludi môcno i bez edukacijnoji systemy, perechodiačy z pokoliênia v pokoliênie, i to ne ono v odnôj simjiê čy odnôj vjosci, ale v mnuhoch siêmjach u mnuhoch vjoskach kruhom nas. I što ne menš divne, mova, na kotoruj my hovoryli v Lachach, ničym ne odrôznivałasie od movy, na kotoruj hovoryli lude v Hukovičach, Kožyni, Stupnikach, Kôzlikach, Horodčyni čy Klenikach. Usiê hovoryli tak samo! Značyt, jakijeś praviła i hramatyka v našuj movi vsio-taki byli. Jak vony byli možlivy bez škoły, bez knižok, bez radiva po-svojomu?

Mušu pryznatisie, što i diś, koli ja vže trochi počytav i pro strukturalnu lingvistyku de Sassure’a, i pro transformacijno-generatyvnu hramatyku Chomsky’ho, ne perestaje zdivlati mene, čom lude ne tôlko v mojôj vjosci, ale i v desiatkach vjosok kruhom jijiê hovoryli tak samo na movi, kotoru na počatku XXI stoliêtija ja stav nazyvati pudlaśkoju. Jak pokoliêni nehramotnoho abo tôlko puv hramotnoho mužyćkoho narodu dali rady donesti do našoho času movu, u kotoruj je i svoja hramatyka, ne menš skomplikovana za hramatyku pôlśkoji abo rosijśkoji movy, i svojiê rozhovôrny praviła? Jak siête było možlive, koli nichto pro jichniu movu i na jichniuj movi ne napisav nijakoji knižki praktyčno do kuncia minułoho stoliêtija?

Zdivlaje mene tože, čom našy teperyšni pokoliêni, kotory majut poniatije pro hramatyku i pravopisny praviła ne odnoji, a kilkoch movuv, ne mohut čy ne chočut navčytisie hovoryti i pisati pravilno na movi svojich didôv i pradiduv. Zamhôho (čy, može, zamało) hramotny i učany disiêjšy pokoliêni dla takoho diêła?

 

* * *

Koli ja ne mohu vspomniti jakohoś pudlaśkoho słova z svoho ditinstva, a odčuvaju, što takoje słovo było abo mohło byti, tohdy starajusie ujaviti sobiê – „počuti v pameti” – jak takoje słovo skazała b abo mohła skazati moja mama Olga Maksimjuk (1932-2014). Hołos tata Vołodimira Maksimjuka (1931-1995) u takich sytuacijach čujetsie mniê mnôho rêdiej. Diś u svojôj pameti ja vže ne mohu „počuti” ni hołosu diêda Ivana Maksimjuka (1898-1979), ni hołosu baby Maryji Maksimjuk (1905-1967), kotora do zamužu miêła nazvisko Gromotovič.

Šče čas od času, koli probuju pudniati derno z travoju zabytia z-nad movy svojich pudlaśkich poperednikuv, čujetsie mniê hołos našoji susiêdki z koloniji v Struzi, Viêry Orechôvśkoji, kotora vmerła kilka liêt raniêj za moju mamu. U ditinstvi ja ochvôtno słuchav, jak diadina Viêra na posidiênkach z mamoju, často pry kudeli zimoju, „pravili historyji” z žytia, svojoho i svojich svojakôv. Taja naturalna mova mojeji mamy i jeji susiêdki, čuta mnoju v ditinstvi, i je dla mene idealnym „standartom”, kotory ja starajusie dosiahnuti, opraciovujučy hramatyčny praviła pisanoji, literaturnoji pudlaśkoji movy.

Koli hovoryti tut pro pameť našoji movy, to mniê, musit, pošychovało z simiêjnoju sytuacijoju bôlš, čym inšym našym ludiam, kotory pereneslisie z vjoski do miêsta. Moja žônka, kotora praktyčno od samoho narodženia žyła v miêsti, u simjiê od ditinstva hovoryła po-svojomu. I što bôlš važne, u jijiê zachovałasie „magnetofonova” pameť pudlaśkoho słova v joho knorozôvśko-ploskuvśkum varyjanti (žônčyna mama z Knorozôv, a tato z Ploskuv), kotory praktyčno ničym ne odrôznivajetsie od mojoho klenićko-lachuvśkoho varyjantu (moja mama z Klenik, a tato z Lachôv). Najbôlša raznicia mižy našymi varyjantami – kunčatok zvorôtnych dijesłovuv: žonka hovoryt svarytiSIE, ja hovoru svarytiSIA. U pudlaśkum pravopisnum standarti ja „vzakoniv” kunčatok -sie – ne tomu, što žônka tak prykazała, ale chutčej za vsio tomu, što tyje, kotory pisali po-svojomu peredo mnoju i pered mojeju žônkoju, užyvali jakraz siêtoho kunčatka (Zoja Sačko, Dorofiêj Fijonik, Viktor Stachvijuk).

Nu i šče môj brat Aleksander Maksimjuk, kotory vrodivsie v 1966 roci i vychovavsie, jak ja, u dovoli čystuj i ne popsovanuj polščyznoju pudlaśkuj movi, słužyt mniê jak movny oryjentir – jak čołoviêk, z kotorym mohu ne tôlko nahovorytisie po-svojomu dosyta na kažnu temu, ale i zapytatisie i poraditisie v joho, jak tuju čy inšu pudlaśku pravopisnu problemu vyryšyti.

 

* * *

Ni jšło, ni jiêchało, ni pozádi vołokłósie – to fraza, počuta mnoju od mamy čy to v ditinstvi, čy to trochi puzniêj. Takije frazy protiahom stoliêtijuv perechovuvalisie v pameti našoho narodu i dojšli do našoho času, koli zjaviłasie možlivosť jich zapisuvati, čy to na papery, čy to na magnetofonovuj taśmi. Na žal, ja i do siêtoji porê ne mohu znajti takich zapisuv, de možna było b počytati/posłuchati, jakuju frazeologiju, jakije prymuvki, pohovôrki i prykazki vžyvali lude, kotory koliś hovoryli na pudlaśkich hovôrkach. Mniê prosto ne pošychovało znajti takich zapisuv čy jich naohuł nema v pryrodi? Može chto-leń što-leń viêdaje pro siête?

Méletsie jak súčka v roščýni.

Haniájut odusiôl, jak serlívoho kotá.

Nóhi brúdny, jak u stáršoji voróny.

Chodíti tévela.

Rozbirátisie jak barán u nebésnum.

Z hółodu šče nichtó ne vsrávsie.

Pryjtí na šápočny rozbôr.

Siêty frazy ostalisie v mojôj pameti z času ditinstva na pudlaśkum chutory, z času, koli mniê zdavałosie, što bôlšosť ludi hovoryt tak jak my, po-svojomu, a pro Polšču i pôlśku movu u mene było mutłave poniatije, ne bôlš jasne, čym pro Rosiju i rosijśku movu, pro kotory rozkazuvała baba Maryja. Ne budu stverdžati, što vsiê siêty vyrazy naležat vyłučno ludiam, kotory hovoryli po-pudlaśki – chutčej za vsio tak ne było, nekotory z jich mohli vžyvatisie i na Poliêsi, biłoruśkum i ukrajinśkum, abo i de-nebuď u inšum miêsti na biłoruśkuj abo ukrajinśkuj terytoryji. Ale vony vžyvalisie v nas i naležat do našoho movno-kulturnoho i cyvilizacijnoho nasliêdstva. I mniê diś hôrko, što bôlšosť, tak skazati, pravovitych nasliêdnikuv machnuła rukoju na siête pudlaśkie nasliêdstvo i odvernułasie do joho plečyma, pošukavšy sobiê „rodnaha/ridnoho” u inšum miêsti.

Nu ale chvatit buniati, davajte lepi podivimsie šče na kilka prykładuv toho, od čoho my odreklisie.

Na kohoś, chto velmi tiažko praciuje i može mnôho vytrymati v sensi fizyčnoho vysiłku, u nas u Lachach hovoryli: praciúje jak úžvá. Užva (nekotory stavili akcent na „u”, a inšy na „a”) – to byv element kôńskoji zaprežki, ramiêń koło chamuta, kotory pryderžuvav ohłoblu. Bôlšosť „pravovitych nasliêdnikuv” pudlaśkoho cyvilizacijnoho nasliêdstva, pevno, ne bačyło pravdivoji pudlaśkoji zaprežki i diś uže ne maje poniatija, što takoje chamut, ohłobla i užva. Jak i ne maje poniatija, jak po-pôlśki nazvati tuju užvu (ja sam ne vpevniany, zdajetsie, što gązwa, ale, jak kažut, głowy nie dam). Cyvilizacija pomału miniajetsie, a z joju miniajetsie i mova – słova, jak i lude, umirajut. I słova propadajut z ohulnoji pameti napreč, koli ne zapisati jich na papery – u słovnikach, u literaturnych abo publicystyčnych tekstach…

Abo šče takoje pytanie na proviêrku našoji nepametlivoji pameti. Čy pomnite diś, što značat pudlaśki słova: bajbárzi, bájki, bałachtiêti, brósnia, bułaviêti, čemergiés, diúha, gałúšyti, gôr, háłka, harkáviti, hłumíti, charašáti, chlánuti, jarúha, kicíkati, klávati, kornátka, kunčlá, chudkí, lekotáti, michiêr, mléjki, mýkati, na dóhad, nahnóm, neobóliti, nevskrovíty, nýciati, odhúzok, otrók, pámołodok, perezvá, pokámiś, pôdžyłki, puvtretiá, révedy, se, spachóvy, spodosíti, stanuvkóm, stiênka, ščôłok, šołúšyti, švôrny, šýtki, ulalúščyti, vagováti, vodnóstel, vylôtni, zabórtati, záha, zalipáti, zamán, zaviênuti, zmiêt?

 

* * *

Koliś naša pudlaśka mova istniêła šče i v „ditiačum varyjanti”. Nu, to była ne preč osôbna mova, ale, skažu tak, istniêv osôbny zasiêk leksyki, kotoru vžyvali dorosły v rozmovi z maleńkimi ditima, osoblivo z tymi, jakije tôlko včylisie hovoryti.

Kob diêti lokš schvatuvali novy poniatija, nekotory zjavy, stvoreni i rečy nazyvalisie spicijalnymi słovami, lokšymi dla vymovlenia i zapometania. I tak, na ohoń kazali žýža – možlivo, tomu, što słovo žéžki označaje štoś horačoho, čym možna poparytisie. Koli ditia poparyłosie abo skaliêčyłosie i jomu boliêło, to na siêtu zjavu hovoryli kúka. Na mołoko kazali mómo, na chliêb pápa. Na roslinu abo kviêtku – dódo. Chatni i hospodarśki zvirê tože miêli ditiačy nazvy: kícia (kôt), háva (sobaka), býcia (korova), kízia (kôń), bézia (ovečka), pýla (husenia abo kačenia), tiútia (kurenia abo kurka).

Istniêła osôbna pudlaśka leksyka i v movi trochu bôlšych diti i pudliêtkuv, zvezana pered usiêm z jichnimi hrami. Poka ne nastupiła era televiziji i ohulnoji movnoji polonizaciji našoho narodu, kotora pryveła do adaptaciji ohulnopôlśkich hrôv na našuj vjosci razom z pôlśkoju leksykoju, to pudlaśki diêti nazyvali mnôho rečuv u svojôm ditiačum sviêti na svôj ład.

Koli ja sam byv u takôm „ihrovôm” časi žycia, uže nastupała invazija pôlśkoji leksyki do ditiačoji movy na Pudlašy. Tym ne menš nekotory pudlaśki słova z toho času ostalisie v mojôj pameti. Naprykład, zdrôn – koli ty zrobiv pomyłku v hrê, to ty zrobív zdrôn abo zdronív, i tohdy hrati začynav tvôj kolega abo koležanka. Po-pôlśki zdrôn to, zdajetsie, skucha, a zdroníti – skusić.

Svoju pudlaśku nazvu miêło tože losovanie kolijiê v hrê, u kotoruju brało učasť kilka hračôv. Pered takoju hroju jeji včastnikam treba było konátisie – značyt, vyznačyti, chto za kim bude vchoditi v hru. Odin zo sposobuv takoho konánia polahav na tôm, što včastniki po kolijiê chvatalisie dołoniami za spicijalno pryšykovany kijok, dołoń pry dołoni, i toj, kotoromu chvatiło miêstia na kijkovi jak ostatniomu, začynav hru. Taki kijok do konania miêv svoju spicijalnu nazvu, ale ja vže ne vspomniu jakuju.

Jak dumaju, pudlaśkie słovo konátisie pochodit ne od skónu čy skonánia (to značyt, smerti), a od słova kôn – staroho i diś zabytoho, kotore koliś označało bôlš-menš toje, što označajut pôlśki słova los, przeznaczenie, traf, przypadek. Možna skazati, što koliś ništo v našuj movi ne było vypadkove abo štučno zapozyčane od susiêduv – usio v jôj było zvezane z našym minułym i vsiê časti pudlaśkoji movnoji systemy logično opravduvali odna odnu i harmonično pasovali odna do odnoji. Až do druhoji połoviny XX stoliêtija, koli pud natiskom pôlśkoji movy načalisie rozburalny procesy jak u fonetyci i leksyci, tak i v hramatyčnuj struktury pudlaśkich hovôrok. Koli my šče mohli štoś zrobiti, ale ne zrobili ničoho, kob siête rozburenie zapuniti. Taki nam vypav kôn, možna skazati…

Jan Maksimjuk