Jość takaja rasiejskaja prymaŭka: За что боролись, на то и напоролись. Joju akreślivajuć dziejańni, jakija pryviali da vyniku supraćlehłaha tamu, na dasiahnieńnie jakoha jany byli nakiravanyja.
Ilustracyju hetaj narodnaj mudraści bačym i na biełaruskim panadvorku: raspad Savieckaha Sajuzu jak „imperyi zła” i „turmy narodaŭ” nie prynios Biełarusi ni svabodnaj palityčnaj systemy (demakratyi), ni ŭmacavańnia biełaruskaj nacyjanalnaj identyčnaści na padmurku ŭłasnaj movy i kultury. Paśla amal 30 hadoŭ niezaležnaści, Biełaruś u palityčnym sensie ŭsio jašče zastajecca „apošniaj dyktaturaj u Eŭropie”, a ŭ moŭna-kulturnym – prydatkam русского мира z statystyčna niaznačnymi miascovymi asablivaściami.
U vuziejšym sensie zhadanaja prymaŭka vykarystoŭvajecca ŭ sytuacyi źmieny ŭłady ŭ krainie, kali narod (elektarat), rasčaravaŭšysia ŭ palityčnaj elicie, za jakuju hałasavaŭ na papiarednich vybarach, hałasuje za inšuju palityčnuju siłu. Pakolki palityčnaje žyćcio jość čarhavańniem peryjadaŭ elektaratnaj nadzieji na lepšaje z peryjadami rasčaravańnia, to hetaj prymaŭcy, biezumoŭna, nakanavana doŭhaja narodnaja pamiać.
Asabliva časta hetaja prymaŭka prychodziła na zhadku ŭ pačatku 1990-ch hadoŭ, kali ŭ Centralnaj i Ŭschodniaj Eŭropie razvaliŭsia kamunistyčny ład i elity ŭzialisia ažyćciaŭlać składanuju, supiarečlivuju i balučuju dla elektarataŭ transfarmacyju palityčna-ekanamičnaj systemy. Narod to tut, to tam sprabavaŭ supraciŭlacca, hałasujučy za postkamunistaŭ z nadziejaj, što jany viernuć papiaredniuju hramadzkuju „stabilnaść” i ekanamičny „dabrabyt”, jakija pomnilisia z najlepšych časoŭ „raźvitaha sacyjalizmu”. Adnak takoje viartańnie nie adbyłosia nidzie, choć amal va ŭsich postkamunistyčnach krainach da ŭłady, pad šyldaj sacyjał-demakrataŭ, prychodzili byłyja kamunisty. To bok možna skazać, što ŭ postkamunistyčnych krainach palityčnyja elity kali ne praihnaravali volu narodu, to ŭ značnaj stupieni madyfikavali jaje.
U hetaj postkamunistyčnaj karcinie ahulnaha „padmanu” narodnych spadziavańniaŭ, biełaj plamaj vyłučajecca Biełaruś. U 1994 hodzie ŭ Biełarusi adbyłasia „elektaratnaja revalucyja” – da ŭłady pryjšoŭ „sapraŭdny abaronca” voli narodu, jakaja prahnuła viartańnia ŭ lepšaje minułaje. Zrazumiêła, možna spračacca, nakolki Alaksandar Łukašenka apraŭdaŭ tyja narodnyja spadziavańni i zasłužyŭ narodnuju lubov, ale nielha ihnaravać faktu, što jon zastajecca pry ŭładzie ŭžo čverć stahodździa, i kanca jahonamu kiravańniu nie vidać. U kožnym razie treba pryznać, što „vola narodu” ŭ Biełarusi nie była Łukašenkam padmanutaja nastolki mocna, kab narod vyrazna skazaŭ jamu „dosyć!”, ci to padčas vybaraŭ, ci to masava vyjšaŭšy pratestavać na vulicu, ci to arhanizavaŭšy ahulny strajk. Takoha ŭ Biełarusi pry Łukašenku nie było.
Ale treba nam uvieś čas mieć na ŭvazie, što čym bolš daśviedčanaja demakratyčnaja systema, tym aściarožniej jana padychodzić da voli narodu jak vyklučnaj krynicy lehitymnaści ŭłady. Tamu što vola narodu, navat vykazanaja ŭ całkam demakratyčnym hałasavańni na svabodnych vybarach, jak nieadnojčy zaśviedčyła historyja, moža pryvieści da niečaha advarotnaha: dyktatury, źniavoleńnia, vajny. Ahulnaviadomaje paćvierdžańnie hetaj pieraściarohi: prychod da ŭłady Adolfa Hitlera ŭ Niamieččynie ŭ 1933 hodzie i toje, što jon paśpieŭ natvaryč da 1945 hodu.
Tamu, akramia vybudoŭvańnia svabodnaj i prazrystaj pracedury vybaraŭ, u jakich narod hałasuje za kankretnych palitykaŭ, u demakratyčnych dziaržavach ludzi rupiacca taksama pra stvareńnie mechanizmu strymańniaŭ i procivah u systemie ŭłady (adzin z važnych elementaŭ takoha mechanizmu – niezaležnyja sudy). Hety mechanizm daje šaniec pačuć hołas jak palityčnaj mienšaści, jakaja na dadzieny momant prajhrała vybary, tak i mierkavańnie ludziej biez akreślenaj palityčnaj prynaležnaści. Vola narodu, vykazanaja bolšaściu na ahulnych vybarach, nie zahłušaje hołasu mienšaści paśla ich.
Toje, što my nazirali ŭ Biełarusi ciaham apošniaj čverci stahodździa, možna nazvać ažyćciaŭleńniem voli narodu ŭ systemie biez mechanizmu strymańniaŭ i procivah.
Sprobu odklučyć taki mechanizm nazirajem u apošnich hadach u Polščy.
Jan Maksimiuk
