На сайце Netflix паглядзеў я фільм „Знахар” – новую экранізацыю вядомага рамана Тадэвуша Далэнгі-Мастовіча. З’явіўся ён у канцы верасня і з месца пачаў біць рэкорды праглядаў не толькі ў Польшчы, але і за мяжой. Ужо праз тыдзень заняў другое месца ў рэйтынгу самых папулярных неангламоўных фільмаў на Netflix з 11,9 млн. праглядаў.

Я аднак не спяшаў яго глядзець. Чытаў толькі рэцэнзіі і дыскусіі ў Інтэрнэце. Аказваецца, новая версія кранальнай да слёз гісторыі пра лекара Рафала Вільчура многім спадабалася. Аднак цяжка яе параўноўваць з экранізацыяй Ежы Гофмана з 1981 г., якую добра ведае ўся Польшча, паколькі безупынна паказваюць гэты фільм у тэлебачанні. Усе яго ўжо ведаюць на памяць.

Гэта два розныя фільмы. Цяперашні з кніжкай Далэнгі-Мастовіча няшмат нават мае супольнага. Толькі крыху яе адлюстроўвае. Нават дзеянні адбываюцца не на Віленшчыне, але недзе на Мазоўшы.

У кніжцы дзеянні апісаныя ёсць у рэаліях даваеннай беларускай вёскі. Аўтар паходзіў з Беларусі, нарадзіўся ў Глыбокім на Віцебшчыне. Радалішкі, дзе ў млыне прымаў кніжны знахар Антон Касіба, перанёс на Віленшчыну.

Таму нам, беларусам з Беласточчыны, фільм з 1981 г. вельмі па душы. Першы раз аглянуў я яго адразу пасля прэм’еры ў кінатэатры „Pokój” па вуліцы Ліповай у Беластоку. Падчас паказу быў камплект гледачоў, білеты распрадаваліся загадзя. Найбольш запамятаўся момант з фільму, калі гаспадыня Соня (у гэтай ролі знакамітая Бажэна Дыкель) падымала з пліты каструлю з бульбянымі галушкамі аблітымі скваркамі і нясла іх на стол. Гледачы прастагналі, усім у роце пацякла сліна.

У тым фільме было вельмі шмат свойскіх нам абразкоў. Часткова здымалі яго ў Бельску. Як дублёрка выступіла ў ім вучаніца Беларускага ліцэя імя Браніслава Тарашкевіча. Здымачная група прыйшла ў школу і шукала дзяўчыны, якая адыграла б ролю Марысі, седзячы на матацыкле за графам Чыньскім. Відаць акторка Анна Дымна гэтага пабаялася. 

У 2016 г. у Бельску мясцовымі аматарамі быў зняты паўпрафесійны фільм „Пасткі”(„Wnyki”). Прыдуманы як працяг „Знахара” выйшаў настолькі слабым, што ніводзін з тэлеканалаў не схацеў яго паказаць. Было толькі некалькі студыйных паказаў у Бельску. Памятаю, што бюджэт гэтага фільму складаў пару соцень тысяч злотых або і менш. Нічога дзіўнага, што за такія малыя грошы не ўдалося зрабіць фільму на адпаведным узроўні. Хаця сама думка мела сэнс.

Калісь адшукаў я гэтую кніжку Далэнгі-Мастовіча. Хацеў яе прачытаць, каб параўнаць з фільмам і знайсці мабыць эпізоды, якія ў ім не знайшліся. На жаль, дайшоў толькі да дваццатай старонкі. Кніжка „Знахар”, хаця змяшчае інтрыгуючую гісторыю, ёсць вельмі слабая – напісана ўбогай мовай, абсалютна без літаратурных амбіцый.

Дарэчы, Далэнга-Мастовіч спачатку напісаў яе толькі як сцэнарый фільму. І толькі, калі тэкст быў адхілены прадзюсарам, аўтар ператварыў яго ў раман. Напісаў яго ў 1937 г. Гэта была яго трэцяя кніжка. Перад тым напісаў „Кар’еру Нікадэма Дызмы”, якая прынесла яму славу. Першая экранізацыя „Знахара” была знята яшчэ ў 1937 г. Фільм меў поспех, таму аўтар хутка напісаў як працяг кніжку „Прафесар Вільчур”, якая таксама яшчэ да вайны была экранізаваная.

Гледзячы версію на Netflix мне не падабалася афарбоўка ў ім міжваеннай рэчаіснасці. Людзі не жылі тады так чыста і прыгожа, як гэта паказалі аўтары фільму. 

Чамусьці наогул у польскіх фільмах пра міжваенны час рэдка калі можна пабачыць паўсюдную тады нэндзу. Пераважна паказваюць у іх шляхецкія двары, палацы ці прыгожыя касцёлы. Рэжысёры і сцэнарысты быццам саромяцца прадстаўляць у фільмах тадышні галадаючы народ, процьму жабракоў. Мужыкоў у вёсках ці пралетарыят у гарадах звычайна паказваюць не ў лахманах і босых, але элегантна апранутых нават у будзённы дзень. Так менавіта выглядаюць героі ў навейшай экранізацыі „Знахара”.

Толькі што ўсё гэта фальсіфікацыя. Да таго створана пры дапамозе штучнага інтэлекту. Дарэчы, так як і будынкі, краявіды і ўвесь фон. У фільме Гофмана ўсё было праўдзівей нягледзячы на непраўдападобную на самой справе гісторыю, якая была знята. Але там прынамсі акцёры намагаюцца гаварыць аўтэнтычна, а не сучаснай пальшчызнай як у новай версіі. 

Хаця Далэнга-Мастовіч не быў выбітным пісьменнікам, але ў сваёй кніжцы трымаўся рэальнасці. Пішучы па-польску не забываў, што млынар Пракоп і яго праваслаўная сям’я на штодзень гавораць па-беларуску. Так як і народ у наваколлі, які шукаў паратунку ў знахара.

У новай экранізацыі кніжкі ўнесена на столькі шмат змяненняў сюжэту, што можна было яшчэ дабавіць некалькі новых гісторый і выпусціць фільм пад новай назвай. Бо не такі ён благі. Асабліва на фоне іншых цяперашніх польскіх фільмаў. На жаль, не выклікае такіх эмоцый, як папярэдняя пастаноўка, і не так моцна 

Юрка Хмялеўскі