Заўтра ў Польшчы парламенцкія выбары. У бацькоўскім доме ў Востраве гляджу беларускае тэлебачанне. Кажуць у ім, што Польшча – на парозе грамадзянскай вайны, бо выбарчыя вынікі будуць сфальсікаваныя і палякі выйдуць на вуліцу пратэставаць. Ідыёты – лукашэнкаўскія прапагандысты нешта цалкам паблыталі. Не хапала толькі, каб пасля фрагментаў выступаў польскіх палітыкаў (дзе арыгінальны гук быў адключаны, а дыктар перадаваў цалкам іншыя словы) паказалі яшчэ масавыя пратэсты тры гады таму ў Мінску і сказалі, што заўтра так будзе ў Варшаве. Што за прымітыўная маніпуляцыя…

Каб не чуць такіх недарэчнасцяў, хутка выключыў я тэлевізар. Падумалася, што для псіхічнай гігіены трэба нечым заняцца. Таксама, каб адпачыць ад палітычных эмоцый у Польшчы, якія хочаш – не хочаш, набрынялі за час кампаніі. Роздумам пра іншае спрыяла і выбарчая цішыня ў польскім тэлебачанні, радыё і Інтэрнэце.

Гэта быў дасканалы момант пачаць урэшце парадкаваць гарышча майго вясковага дому. Стаяць там ажно тры куфры. Яны засталіся мне ад бацькоў, дзядоў, а можа нават і прадзедаў. У цэлым яны па-ранейшаму ў добрым стане, але трэба будзе іх крыху абнавіць – адрамантаваць іржавую фурнітуру, а скрыні і вечкі перафарбаваць. Мамін куфар, з якім пасля вяселля з пасагам прыйшла замуж са Слоі, у лепшым стане. Прывезены быў на санях, бо бацькі вяселле згулялі ў лютым.

На гарышчы ў мяне дагэтуль захаваўся яшчэ драўляны чамадан, з якім дзед Мікалай на пачатку 1920-х вярнуўся з бежанства. Яго бацька Клеменс, мой прадзед, памёр у 1910 годзе (камень з яго магілы да сёння захаваўся на востраўскіх могілках). Прабабуля Галена памерла дванаццаць гадоў раней.

Дзед Мікалай за некалькі гадоў да эвакуацыі паспеў ажаніцца, у Востраве ў яго нарадзіліся дзве дачкі. Падчас І-й сусветнай вайны, разлучаны з сям’ёй, служыў у царскай арміі. Пасля дэмабілізацыі бадзяўся па Расіі, шукаў жонку. Даведаўся толькі, што яна памерла ад тыфу, а дачушкі трапілі ў дзіцячы дом. Ужо іх не знайшоў, у 1925 г. ажаніўся другі раз.

З дзяцінства памятаю, як я гуляў чырвонымі царскімі купюрамі-банкнотамі, якія знайшоў у дзедавым чамадане. Такія паперкі – яны не мелі ўжо ніякай каштоўнасці – валяліся ў многіх хатах у нашай вёсцы. Бежанцы перад вяртаннем на радзіму пераважна абменьвалі залатыя рублі на банкноты. Таму што папяровыя грошы лягчэй было схаваць – мець іх пры сабе, зашытыя ў адзенні. Манеты, хоць з каштоўнага металу, проста надта абцяжарвалі. Людзі былі перакананыя, што банкноты змогуць абмяніць пасля ізноў на золата, як гэта было раней. На жаль, яны вярнуліся ўжо ў іншую краіну, дзе была свая валюта.

У новай айчыне – адроджанай Польшчы золата, вядома, надалей мела вялікую цану і то велізарную. Не ўсе бежанцы з нашай вёскі вярнуліся з нічога не вартымі „чырвонцамі”. Некаторыя прывезлі з сабою жмені рублёў з чыстага золата. Абмяняўшы іх на польскія грошы, хутчэй за іншых маглі ўладкаваць сабе жыццё на разбураных паселішчах. Дзякуючы гэтаму адзін мужык пабудаваў нават цагляны дом. Яго бацька памёр у бежанстве недзе ў далёкай Сібіры. Пакінуў жонку і трое непаўналетніх дзяцей. Мясцовыя жыхары, пашкадаваўшы сям’ю, сабралі жанчыне поўную шапку залатых манетаў.

Пабудаваць мураваны дом планаваў тады яшчэ адзін селянін у нашай вёсцы. Аднак паспеў купіць толькі вапну, бо неўзабавае цяжка захварэў і памёр. Потым людзі расказвалі, як перад самай смерцю сабраліся ў хаце сям’я і суседзі. Наканец папрасіў ён усіх разысціся, бо хацеў сказаць ў сакрэце жонцы нешта важнае. Цікаўная суседка з насупраць засталася ў сенях. „Падыдзі бліжэй, Верка, я табе на вуха скажу, дзе схаваны нашы залатыя рублі” – толькі і пачула яна.

Неўзабаве памерла і жонка, да таго так раптоўна, што не паспела нічога расказаць дзецям пра скарб.

Так пагаворвалі людзі. Але вось нядаўна нашчадак гэтага роду з Беластока пасля выхаду на пенсію пераняў і адрамантаваў у Востраве дом па памерлых сваяках недалёка заросшага цяпер таго панадворка, дзе ў закапанай яме дагэтуль ляжаць яшчэ рэшткі даваеннай вапны. Купіў ён металашукальнік і пачаў шукаць там золата. Вясковаму сябру пахваліўся, што ў сцяне склепу – падвалу за выстаючым каменем знайшоў гаршчок. Ці былі ў ім манеты, гэтага ўжо не сказаў.

У іншым доме – расказвалі людзі – некалькі залатых рублёў з бежанства было схованых у сцяне пад бэлькай. Яны ляжалі там на чорны дзень шмат гадоў. Мужчына, які іх там хаваў, пасля вайны з’ехаў за мяжу падчас рэпатрыяцыі. Калі ўдалося яму ў шасцідзесятыя гады прыехаць з Беларусі, каб наведаць сям’ю, золата ў сцяне ўжо не было.

Пра такія гісторыі я ўспомніў, калі вечарам напярэдадні выбараў прыбіраў гарышча. Стаў я праглядаць куфры, у якія надта даўно ўжо не зазіраў. У адным з іх захоўваю кнігі, падручнікі і часопісы, сабраныя яшчэ ў школьныя і студэнцкія гады. Ёсць там таксама сшыткі з пачатковай школы, тэхнікума і акадэмічныя, лісты і сямейныя фатаграфіі і дакументы ды экспанаты, якія маюць ужо гістарычную вартасць. 

Нарэшце прыйшоў час зрабіць выбар і пакінуць толькі самае важнае. Аднак аказалася, што гэта не таколе прастое, бо шмат чаго шкада выкідаць у макулатуру (у сінія мяшочкі на паперу), хоць я добра ведаю, што ні мне, ні маім нашчадкам яно абсалютна да нічога не спатрэбіцца. Вырашыў пакінуць толькі некаторыя рэчы, перадусім вартасныя кнігі, для якіх зраблю невялікую бібліятэчку ў адным з пакояў. Калісь Сакрат Яновіч сказаў мне, што гэта сведчыць пра ўласніка, бо дом без кніжак – толькі жыллё. Сёння, праўда, у многіх дамах ролю бібліятэкі замяніў Інтэрнэт.

Гартаючы кнігі і сшыткі, якія даставаў з куфра, я звярнуў увагу на адну хатнюю задачу з прадмету польскай мовы ў другім класе сярэдняй школы. Было гэта восенню 1979 г. Настаўніца задала нам напісаць сачыненне пра „Балады і рамансы” Адама Міцкевічы. Помню, што гэтая паэзія была мне па душы. Натхняла язычніцкімі вераваннямі і фальклорам беларускага народа Вялікага Княства Літоўскага, сярод якога вырас польскі нацыянальны паэт. Такія кліматы аказаліся мне блізкімі, таму што – чаго тады я яшчэ не ведаў і гэтаму не вучылі ў школе – я паходзіў з акраін тых жа гістарычных зямель з той жа мовай і традыцыяй, што і на Наваградчыне – радзіме паэта.

Міцкевіч у сваіх баладах выкарыстаў магічныя элементы звышнатуральнага свету – прывіды, свіцязянкі, русалкі. Іх задачай было аднавіць парушаны парадак на зямлі.

Нешта падобнае я напісаў у сачыненні – што Міцкевіча турбавала няшчасная доля простых людзей, якія моцна верылі ў незямныя сілы і ў тое, што яны навядуць парадак на зямлі. Я сфармуляваў выснову, што такі пераказ – пра неабходнасць зменаў, якіх патрабуюць людзі на ўсякі спосаб – з’яўляецца надалей актуальным, бо „цяперашні дзяржаўны лад у Польшчы таксама трэба паляпшаць”.

Мая настаўніца польскай мовы, калі гэта прачытала, вельмі абурылася. У сшытку пад сачыненнем чырвоным колерам напісала: „Twoje spostrzeżenia są nietrafione, a niektóre pozbawione sensu” і паставіла двойку, якая тады была найгоршай ацэнкай.

Я спусціўся ўніз і пачаў чытаць у Інтэрнэце тыя творы Міцкевіча і разважанні пра іх даследчыкаў літаратуры. На гэтай падставе я пераканаўся, што мае высновы ў сачынні, хаця даволі спрошчаныя, аднак не былі пазбаўлены логікі. Тыя творы польскага класіка ўвайшлі ў гісторыю як маніхвест рамантызму. А рамантыкі, як вядома, выказваліся за пераменамі. І не толькі ў літаратуры.

Дык у чым жа прычына абурэння настаўніцы? Магчыма так жорстка адрэагавала таму, што яна інакш глядзела на ролю мастацкай літаратуры, якая была для яе – і так навучала моладзь – найперш крыніцай эстэтычных адчуванняў, захаплення мовай, ведамі і здольнасцямі аўтараў. Шукаць у літаратуры глыбейшае значэнне, асабліва ў спасылцы да сучаснасці, у рэаліях камуністычнай Польшчы было небеспечна, хоць неўзабаве – пасля жнівеньскіх падзей 1980 г. – гэта крыху змянілася.

Да сёння мне незразумела, чаму тая настаўніца хацела выбіць з маёй галавы разуменне зместу паэзіі Міцкевіча як штуршка да неабходнасці „ўводзіць на зямлі лад і справядлівасць, бо калі людзі гэтага не зробяць, прымусяць іх да такога дзеяння незямныя сілы”. Яна пэўна заўважыла ў мяне пэўную долю скептыцызму да хваленай партыяй сацыялістычнай рэчаіснасці. Сапраўды, нягледзячы на свой малады яшчэ ўзрост я добра бачыў ужо хібы сістэмы. Я ўнутры не пагаджаўся з яўнай несправедлівасцю, калі мне – хлопчыку з вёскі – жылося значна цяжэй, чымсьці маім равеснікам ў беластоцкіх „блёках”. Мне не падабалася паўсюднае хабарства і тое, што без знаёмстваў нельга было аформіць любую справу ва ўстановах. Але я быў далёкі ад таго, каб ушчэнт крытыкаваць дзяржаву, у якой прыйшлося мне жыць. Доўгі час я верыў у Польскую Народную Рэспубліку – як і пераважная большасць грамадства – згодна з пазнейшым лозунгам „Socjalizm – tak, wypaczenia – nie!”.

Але настаўніца магла быць i „схаваным” ворагам сацыялізму, адкідаючы любыя думкі пра магчымае яго „паляпшэнне”. Неўзабаве перанеслі яе ў іншую школу. Магчыма, што за палітычную нелаяльнасць.

Ва ўсякім разе я тады стаў апазіцыянерам, хаця пра гэта нават і не ведаў.

А ў маім сачыненні настаўніца закінула яшчэ стылістычныя памылкі і амаль кожны сказ падкрэсліла чырвоным вужыкам як няправільны. Цяпер як вопытны рэдактар я ўважліва да гэтага прыгледзеўся. Сапраўды, мой стыль не быў самага высокага ўзроўню. Я фармуляваў занадта доўгія сказы і не заўсёды прымяняў адпаведныя словы, каб ясна перадаць свае думкі, якія часам трэба было адгадваць. Але двойку за гэта не паставіў бы, максімум тройку з мінусам ці „на рэйках”. Тым больш, што я не дапусціў ніводнай арфаграфічнай памылкі. Інакш чымсьці мае аднакласнікі, якія рабілі „byki” і ўсё роўна атрымалі добрую ацэнку.

Мой стыль, няхай сабе і не зусім карэктны, але не надта адрозніваўся ад манеры фразаў у многіх артыкулах, якія я потым атрымліваў ад аўтараў нават з навуковымі званнямі і перад друкам вымушаны быў іх грунтоўна перарэдагоўваць. Маё тое школьнае сачыненне, якім бы яно не было, безумоўна лепш было напісанае чымсьці многія сённяшнія запісы ў Інтэрнэце. Хаця б ад каментароў пэўнага дэпутата з маёй Сакольшчыны, які нядаўна ў сваёй бясплатнай выбарчай газеце адкрыта прызнаўся: „Я не люблю гаварыць, бо і не ўмею. Я працую, дзейнічаю”.

Новая настаўніца прадмету польскай мовы, якая прыйшла да нас у клас, ужо мяне ніколі не крытыкавала. Яна вучыла, што трэба так пісаць, каб сказы былі простыя і кароткія. Я паслухмяна прытрымліваўся такога правіла. Чытаючы абавязковую літаратуру, я звяртаў увагу не толькі на змест, але і на мову. Памятаю, мне падабаўся стыль Стэфана Жэромскага. З прыемнасцю прачытаў не толькі „Ludzi bezdomnych” i „Przedwiośnie”, але таксама неабавязковыя яго „Dzienniki”. Дзякуючы новай настаўніцы я палюбіў гэты прадмет і выпускны экзамен па польскай мове здаў на чацвёрку.

Сёння крыху шкадую, што паступіў не на паланістыку, толькі на палітэхніку. Тэхнічная адукацыя накінула мне занадта канкрэтны часам і правільны нават стыль пісання тэкстаў. Калі ў свой час на працягу дваццаці гадоў рэдагаваў я „Гарадоцкія навіны”, у штомесячніку захоўваў даволі высокія моўныя стандарты. Але некаторыя мне часам закідалі, што мае тэксты былі занадта правільныя. Чытачам больш падабаецца, калі аўтар піша больш свабодна і без штучных слоў.

У адрозненні ад многіх публіцыстаў і пісьменнікаў я не маю лёгкага пяра. Гэта мой боль, што на адну старонку тэксту мушу часам прысвяціць некалькі гадзін. І ўсё гэта, толькі падумаць, з-за маіх настаўніц у сярэдняй школе. Адна абмяжоўвала мой свабодны стыль таму, што ёй не падабаліся погляды, якія я праявіў. А другая накінула мне вузкія рамкі. Яшчэ толькі калі пішу па-беларуску, магу дазволіць сабе на больш смелую і смакавітую мову. Але гэта ўжо дзякуючы іншаму Настаўніку – Сакрату Яновічу, які прывіў мне такое імкненне. Праўда, лёгкага пяра ў яго таксама не было, бо свае тэксты пісаў доўга. Часта выкідваў нават першую версію ў сметніцу і ствараў новыя. Пісаў на машынцы, камп’ютарам не карыстаўся. Я атрымоўваў ад яго машынапісы, поўныя рукапісных запісаў, выдаленняў і выпраўленняў. Асабіста перапісваў іх на камп’ютары, пры чым рабіў гэта з прыемнасцю. Калі Сакрат дасылаў мне назад старонкі, ён звычайна мяняў яшчэ і дапаўняў некаторыя сказы. Мала хто ведае, што ён ажно столькі ўкладаў высілку ў пісанне. Не так як сённяшнія журналісты і пісьменнікі, якія пішуць абы хутчэй і як найбольш. Пераважна пра банальныя ці мала істотныя рэчы. Асабліва ў Інтэрнэце.

Юрка Хмялеўскі