Аб той трагедыі амаль ужо ніхто не памятае. Чалавек, які тады быў зусім малым хлопцам, добра памятаў полымя пажару, хаўтуры, і расказаў аб здарэннях, памёр некалькі гадоў таму. Засталіся, аднак, помнікі на вясковых могілках – адзінае матэрыяльнае сведчанне той жудаснай снежаньскай ночы 1942 года.

Здарылася гэта ў Азяранах. Зараз гэта малая вёска ў Дзятлаўскім раёне. Як і ў мінулым, яна з усіх амаль бакоў акружаная лесам. Вёска знаходзіцца ў аддаленні ад ажыўленых аўтадарог, таму туды рэдка зазіраюць падарожнікі і краязнаўцы. У Азяранах засталося зусім мала пастаянных жыхароў. У асноўным гэта пажылыя людзі, якія рэдка выходзяць на вуліцу. Таму калі ідзеш па вёсцы, асабліва позняй восенню ці ўзімку, можна ўвогуле не сустрэць жывой душы.

Калі ехаць у Азяраны з боку Дварца, трэба павярнуць налева і рухацца далей па лясной дарозе. Хутка будуць бачныя руіны вадзянога млына, які раней належаў  ўладальнікам Азяран. Гэта знак, што мэта падарожжа ўжо блізка.

Могілкі знаходзяцца ў лесе, у некалькіх кіламетрах ад вёскі. Раней там знаходзілася капліца Дамейкаў, вакол якой вяскоўцы пазней пачалі хаваць сваіх памерлых. У 1928 годзе была пабудавана новая капліца, якая стаіць да сёння. Стоячы каля капліцы, адразу звяртаеш увагу на два помнікі зялёнага колеру. Калі ўчытацца ў надпісы на іх, становіцца не па сабе, перад вачыма ўзнікаюць вобразы пахаваных тут людзей.

Падчас Другой сусветнай вайны ў Азяранах даволі працяглы час было ціха. Калі вёску акупавалі немцы, то прызначылі старастам-солтысам Мікалая Козака. Увогуле нямецкія салдаты ў тых мясцінах не лютавалі, да мясцовых ставіліся даволі паважліва. Былі ў суседніх лясах і партызаны, але і тыя не тэрарызавалі вяскоўцаў, бо многія мелі ў Азяранах сваякоў.

Дзень 6 снежня 1942 года прайшоў для сям’і Козакаў як звычайна. Нішто не прадвяшчала бяды. Калі сцямнела, у дзверы хаты пагрукалі. Гаспадар, 33-гадовы Мікалай Козак, напэўна здагадаўся, што гэта партызаны. Але, хаця і быў вясковым старастам, адчыніў дзверы, во ведаў, што яму не зробяць нічога дрэннага. У хаце ў гэты час знаходзіліся яго бацькі, 76-гадовая Таццяна і 75-гадовы Ларыён, 6-гадовы сын, таксама Мікалай, а таксама старонняя жанчына. Яна ці то зайшла ў госці, ці працавала ў доме Козакаў, расказчык гэтага ўжо не памятаў.

Мікалай Козак аднак не пазнаў людзей, якія ўвайшлі. Нейкі чужы партызанскі атрад у той дзень быў у рэйдзе і апынуўся ў Азяранах. Невядома, ці яны адразу ішлі, каб забіваць старасту за супрацоўніцтва з немцамі, ці патрабавалі ад яго чагосьці. Ніхто ўжо не раскажа, з-за чаго пралілася кроў.

Толькі надпіс на рускай мове на адным з помнікаў раскрывае некаторыя падрабязнасці трагедыі: „Ты моя деточка хотел умоленьем отца своего спасти”. Хлопчык умольваў чужакоў не забіваць бацьку і дзядулю з бабуляй. Не паслухалі. Забілі ўсіх, нават малога не пашкадавалі. Закончылі і падпалілі хату.

Козакаў потым хавалі ўсёй вёскай. Цудам ацалела жонка Мікалая, бо ў той дзень паехала ў госці. Пасля вайны яна з’ехала ў Польшчу. Яе нашчадкі за свае сродкі ўсталявалі на азяранскіх могілках два помнікі і зараз іх даглядаюць.

Віктар Пачук