Abławu ŭ Harkawiczach Niemcy zarhanizawali ŭ nacze. Akrużyli wiosku i ludziej zahnali ŭ szkołu. Śpiarsza zrabili pieratrus-rewizju ŭ 27-mi chatach. Chadzili z sołtysam, jaki wioŭ ich na padworki i kazaŭ, chto tam żywie. Niemcy szukali sawieckaj litaratury i rużja.

U Harkawiczach szmat chto ŭ 1930-ych letach zapisaŭso ŭ „kamunu” (Kamunistycznuju Partyju Zachodniaj Biełarusi abo kamsamoł – jaje prybudoŭku). Niekatoryja mieli toża abrezy – karabiny z skaroczanaj lufaju. Hetaje rużjo trymali hłyboka schowanaje. Usie papiery z czasoŭ „kamuny” i sawieckaj właści, jak tolko letam 1941 r. nastała niamieckaja akupacyja, ludzi papalili abo zakapali ŭ poli.

Tamu Niemcy padczas pieratrusu niczoho nie znajszli. Mieli adnak z saboju spisanych na papiery 18 czaławiek, jakija byli ŭ „kamunie” za polskim czasam, za Sawieta ŭ sielsawiecie i zakładali ŭ wioscy kałchoz.

Takija pieratrusy ŭ tutejszych wioskach rabili toża polskija palicjanty pierad wajnoju. Adnaho razu byli ŭ chacie majho dzieda ŭ Słoi. Jon toża mieŭ abreza. Palicjanty pieratraśli ŭsiu chatu, pawywaroczwali kufry, siannikie i nawat aparażnili harszkie na plicie. Ale ŭ piecz nie zahlanuli. U joj dzied chawaŭ abreza. Jaho siastra sa strachu pierad pieratrusam swaju kamsamolskuju legitymacju zakapała pad hruszaj-dziczkaj na miaże ŭ poli.

Za Niemca sołtysam u Harkawiczach byŭ Jan Mojżyk, nar. u 1913 r. Byŭ bahatym haspadarom, mieŭ uczastak ziamli. Jaho pawinnaściu jak sołtysa byŭ nakład kantynhientaŭ dla Niemcaŭ i wyznaczannie chłopcaŭ i dziaŭczat na prymusowyja raboty. Toj spis 18 czaławiek wioska liczyła toża jaho sprawaj. Kali niamiecki żandarm wyczytwaŭ familii i dajszło da Jana Fiłanowicza, z rada wystupiŭ baćko, toża Jan. Tedy Mojżyk papchnuŭ saroho nazad, a wywieŭ maładoho. Jaho i jaszcze waśmioch mużczyn Niemcy za wioskaj razstralali, a troch zabrali z saboju.

U niaszczasnym spisie paznaczany byŭ toża Gienio Nieścierowicz. Kali Niemcy pryjszli na jaho padworak, kab rabić u chacie pieratrus, jon paśpieŭ pakryjomu ŭciaczy ŭ chleŭ i schawaŭso pad hnojem. Uciaczy pierad Niemcami ŭdałoso jaszcze niekatorym. Jany ŭże ŭ swaich chatach nie naczawali, chawalisa. Ale ŭ cerkwu ŭ Juraŭlanach na panichidu pa razstralanych pryjszli. Tedy Mojżyk sieŭ na rowar i pajechaŭ da Krynak. Chutko ŭ Juraŭlany pryjechali Niemcy. Tyja, szto pierad imi chawalisa, paczali ŭciakać u pole. Niemcy da ich stralali, ale ŭ nikoho nie papali. „Ognia, ognia, to bandyta!” – nibyto kryczaŭ Mojżyk biehszy z zadu.

Paru tydniaŭ paźniej sołtys z nimickim tajniakam Petelskim (z Kruszynianaŭ) arysztawali ŭ Harkawiczach Mikałaja Sawickaho. Niaszczasny toża chawaŭso ad Niemcaŭ, ale pryjszŭ da chaty, kab pamahczy żoncy sadzić bulwu. Petelski z Mojżykam jaho zbili, zwiazali pastronkam i pawiaźli na pastarunak żandarmerii da Szudziaława. Adnak pa darozie kaleham udałosa jaho adbić.

Nidoŭho pierad tym jak uwajszła sawieckaja armia, chtości zaŭdaŭ Mojżyka Niemcam, szto żanie jon samahonku dla partzantaŭ. Za heto pasadzili jaho na rok u łagier. Prasiedziaŭ czatery miesiacy. Łagier razpuścili, kali pryjszoŭ front.

Potym Mojżyk kala roku czasu chawaŭso ŭ swajakoŭ u Liszczanoj i ŭ Nietupie. Mieŭ pry sabie karabina, bo bajaŭso mużykoŭ z Harkawicz, jakija winawacili jaho za razstreł Niemcami ichnich susiedziaŭ. Szukała jaho toża UB. 9 lipca 1945 r. usio-taki pryjszoŭ da chaty, kab pabaczycca z żonkaj i dziećmi (mieŭ ich troje, a praz niceły rok naradziłasa jaszcze adno). Tedy arysztawała jaho milcja z Krynak i adstawiła na UB u Sakołku.

Mojżyk bolsz jak dwa let prasiedział da sudowaj sprawy ŭ ciurmie ŭ Biełastoku. Na wyznaczanyja raniej dwa terminy nie stawilisa ŭsie świedki. Sud adbyŭso tolko 19 listapada 1947 r. Pazwanych było aż 14 świedkaŭ. Nie ŭsie świedczyli prociŭ abwinawaczanaho („za współpracę z okupantem hitlerowskim”). Adzin świedak hawaryŭ, szto jaho toża Niemcy byli arysztawali razam z paru druhimi „kamunistami”. Ale usich adpuścili. Żandarm, jaki ich pilnawaŭ, bytto skazaŭ: „Dziękujcie sołtysowi, że on was wyswobodził, wy nie jesteście wszyscy komuniści, idźcie do domu”.

Adnak bolszaść świedkaŭ dakazwało, szto Mojżyk pryczyniŭso da razstrełu Niemcami dziewiacioch życialej Harkawicz. Adzin z ich hawaryŭ, szto padczas akupacji ŭ wioscy na haspadarkach bahaciejszych haspadaroŭ parabkami byli sawieckija plennyja. Takoha „wastocznika” mieŭ u sibie i Mojżyk. „Traktował go jak bydlę” – skazaŭ u sudzie świedka.

Jan Mojżyk atrymaŭ karu dażywocia. Hałoŭnaje znaczennie mieła toje, szto wypchnuŭ jon na śmierć maładoho Fiłanowicza. Pawodle suda, choć sołtys musiał wykonwać zahady Niemcaŭ, to ŭ hetym wypadku pawinien tolko ich painfarmawać pra pamyłku.

Mojżyka pasadzili ŭ ciurmu ŭ Raciboży, potym (30 sierpnia 1951 r.) pieranieśli da Sztumu. Pośle taho, jak 18 marca 1948 r. Najwyszejszy Sud u Warszawie adkinuŭ jaho kasacyjnu skargu, pisaŭ jaszcze (i jaho żonka Tekla toża) prośby a pamiławannie da prezydenta Bieruta i Rady Państwa. Biez rezultatu.

Mojżyka wyratawaŭ tolko zakon ab amnestii, jakuju abwiaścili 27 kwietnia 1956 r. padczas stalinskaj adlihi. Jon dawiedaŭsa ab hetym paru tydniaŭ raniej i adrazu pasłaŭ piśmo ŭ pawiatowy sud u Biełastoku. Ale jamu stul adpisali, szto „amnestii nie podlega”.

31 maja 1957 r. generalny prakuratar PRL nakirawaŭ u hetaj sprawie nadzwyczajnuju skargu ŭ Najwyszejszy Sud u Warszawie i toj pamianiaŭ „kwalifikację czynu”. Dziakujuczy tamu Jan Mojżyk prasiedziaŭszy ŭ ciurmie prawia 12 let wyjszaŭ na swabodu padlahajuczy amnestii.

Na asnowi sprawy sihn. IPN Bi 07/723

Jurak Chmialeŭski

Dalej budzia