Morza szum, ptaków śpiew
Złota plaża pośród drzew
Wszystko to w letnie dni
Przypomina ciebie mi
Przypomina ciebie mi

Sia-la-la-la-la-la-la-la-la-la
Sia-la-la-la-la-la-la-la-la-la

(Czerwone Gitary, Historia jednej znajomości, 1966)

Uže ne pryhanu, jaki byv peršy film, kotory mniê dovełosie pohlediêti v svojôm žyci. Ale pomnitsie, što siête było tohdy, jak ja šče ne chodiv do škoły. Značyt, to môh byti rôk 1964 abo 1965, koli v susiêdniuj vjosci, Horodčyni, tôlko što odčynili szkołę tysiąclecia. U našuj vjosci, Lachach, tohdy šče nichto ne miêv televizora, a do Struhi – koloniji, na kotoruj ja žyv z baťkami i diêdom z baboju – naveť elektryčnosť ne była dovediana. Kob pohlediêti jakiś film, ludiam treba było ždati, poka v jich okoliciu ne pryjiêde tak zvane kino objazdowe. I vono pryjiêchało do novoji škoły v Horodčyni.

To było liêto. Mama dała mniê para złoty, kotory treba było zapłatiti operatorovi objazdovoho kina, i vypraviła mene do Lachôv, a stamtôl ja pujšov do Horodčyna z Serhijovoju Manioju. Mania tohdy, musit, była ostatni rôk u školi, bo koli ja pujšov do peršoji klasy v Horodčyni na oseń 1965, vona tudy vže ne chodiła. Značyt, toj môj peršy film ja pohlediêv ne puzniêj, čym liêtom 1965 roku. Mania była mojoju svojačkoju, vona była dočkoju Serhiêja, brata mojoji baby Maryji – inačej kažučy, dovodiłasie mniê dvojurodnoju tiotkoju.

Mniê tohdy było šêsť abo siêm liêt, ja ne viêdav pôlśkoji movy, tak što ne tôlko ničoho z svojoho peršoho filmu ja ne poniav, ale i naohuł joho ne zapometav, naveť tytułu. Zatoje mniê pometajetsie jak čerez tuman, što pered hołôvnym filmom pokazali jakiś korotšy, u kotorum raz-po-raz minialisie lude i zdareni. Tôlko čerez jakiś čas, koli ja vže pohlediêv kilka inšych filmuv, i v televizory v horodčynśkuj školi, i v svojakôv u Biłostoku, dojšło do mene, što toj korotšy film to napevno była Polska Kronika Filmowa – musovy dodatok pered filmami vo vsiêch kinach u komunistyčnuj Pôlščy, kotory pokazuvali tože v televizory. Robili tuju kroniku raz na tyždeń až do 1994 roku. Treba pryznati, što to byv dynamičny i spravno montovany materyjał, jaki pudkazuvav ludiam, štó jim treba dumati pro važny mižynarodny i krajovy zdareni. Na tôj kronici, jak mniê diś zdajetsie, naracija propagandy v komunistyčnuj Pôlščy trymałasie tak samo môcno, jak na štodionnych vypuskach Dziennika Telewizyjnego. Ale Polska Kronika Filmowa była namnôho cikaviêjša – i do toho korotša – od Dziennika v televizory.

Druhi svôj „kinovy” film zapometavsie mniê trochi lepi, čym toj peršy, kotory, jak ja skazav, vyparyvsie z mojoji pameti naohuł. Film byv pro revoluciju, a hołôvnoho hieroja-komunista, kotory stojav na storoniê revoluciji i Lenina, a do toho vlubivsie v zamužniu babu na sioliê, pud samy kuneć zabili. U epochu Internetu i Google Search nema velikoji problemy znajti informaciju praktyčno pro kažny film, naveť pro taki, jaki zapometavsie tobiê tôlko v nevelikich fragmentikach. Tomu, postanovivšy napisati pro počatok svojoji dorohi kinomana, ja trochi pogoogliv i dovoli chutko znajšov, što toj peršy film, kotory ja pohlediêv deś u druhuj połovini 1960-ch liêt, byv soviêćkoju kinokartinoju z 1957 roku pud nazvoju „Коммунист”. Režyserom filmu byv Julij Rajzman (1903-1994), laureat ažno šesti stalinskich premij nu i, poniatno, narodnyj artist SSSR i gieroj socialističeskoho truda.

Okazujetsie, što v historyji soviêćkoji kinematografiji „Kommunist” Rajzmana ličytsie kultovym filmom, na kotory ochvôtno chodili kilka pokoliêniuv soviêćkich ludi. Ja, zrozumiêło, pohlediêv joho teper (film dostupny na YouTube), pered tym, jak napisati siêty tekst. Ale kromi nostalgiji po mojôm pudlaśkum ditinstvi nijakoho inšoho počutia „Kommunist” vo mniê ne vyklikav – ot, spravno zroblany propagandovy produkcyjniak u charakterystyčnuj dla 1950-ch liêt soviêćkuj stylistyci. Jak dumaju, nikomu z tych, chto pročytaje siêty tekst, ne zachočetsie podivitisie na siêty film, a tomu ja ode trochi rozkažu pro osnôvnu fabularnu liniju (kob prybliziti čytačam tuju soviêćku filmovu stylistyku).

Do nevelikoho sioła Zagora na zadrypanuj provinciji, kudy joho posłała partyja, pryjizdžaje demobilizovany z frontu komunist Vasilij Gubanov, kob pomohčy v budovi elektrôvni. Na kalendarovi 1918 rôk. Vasilij začynaje praciovati magazyniêrom, zaminiavšy na siêtuj posadi mistiovoho popa-chabornika, i navodit tam poradok, to značyt, likviduje korupciju i rozkradanie materyjałuv. Siête, poniatno, mnôho komu v Zagory ne podobajetsie, i vôn nažyvaje sobiê vorohuv sered mistiovych kułakôv. Koli začynaje brakovati materyjałuv na budovi, Gubanov jiêde do Moskvy, de vstryčajetsie z samym Leninom. Do siêtoho vsioho Vasilij vlublajetsie v Aniutu, žônku hospodara z Zagory, a vona vlublajetsie v joho. Aniuta pokidaje chamovatoho muža i perenositsie do baraka pry budovi elektrôvni, de na dodatok učytsie čytati i pisati. Koli ludiam na budovi začynaje brakovati chliêba, Vasilij vyrušaje šukati pojizda z mukoju, jaki partyja posłała budovnikam, ale pojizd ne dojiêchav, bo mašynistam ne chvatiło uhla. Vasilij z sokiêroju sam odin začynaje valiti liês, kob možna było napaliti v lokomotyvi i dovezti muku na budovu (mašynisty z joho spočatku pudsmichajutsie, ale potum, pobačyvšy, što čołoviêk znemohaje od vysiłku, začynajut pomohati). U tôm samum časi Aniuta rodit od Vasilija ditia. A banda kułakôv pud verchovôdstvom nikčemnoho popa-chabornika pudpaluje baraki na budovi, a potum napadaje na pojizd z mukoju. Vasilij boronit pojizda, ale joho zabivaje odin z mistiovych hospodarôv, koliśni konkurent do ruki Aniuty. Posli pochoronuv Vasilija Aniuta z ditiatkom na rukach ide dorohoju v dal, za depresijny rosijśki horyzont bez dereviny, jak treba zdohaduvatisie, do novoho komunistyčnoho žytia.

Bodaj što odinym argumentom filmu za tym, kob pohlediêti joho siohodni bez prymusu, je hra aktora Jevgienija Urbanskoho (1932-1965), kotory vykonuvav rolu Vasilija Gubanova i dla kotoroho to byv kinovy debjut. Urbanskij u rolu pryncypovoho i kryštalno čystoho komunista uvosobivsie na vsiê 150 procent, čym i zasłužyv sobiê vdiačnu pameť soviêćkich hledačôv. Pud filmom „Kommunist” na YouTube bliźko pjať tysiač komentarôv, i vsiê vony v podôbnum toni, jak siêty-o, kotory ja zacytuju nižej:

… Skolko smotru film, stolko płaču… Kakoj že silnyj duchom był narod!!! Skolko sił, tierpienija i viery v buduščeje.

… Jevgienij Urbanskij tak sygrał, čto 50 liet iz pamiati nie uchodił!

… Stroili i podnimali stranu milliony ludiej, a dostałoś vsio chapugam i činušam. A Urbanskij, diejstvitielno, GIGANT. Spasibo bolšoje za film i za dietstvo v SSSR.

… Film 57 hoda, a ceplajet połučše mnogich sovremiennych. Skała, a nie čełoviek – takim i dołžen byť nastojaščyj kommunist i patriot svojej rodiny. Kakaja že siła v etom prostom parnie iz rabočego kłassa. Naskolko že dołžna byť vielikoj ta idieja, za kotoruju žyli i boroliś našy predki, čtoby ona stoiła dorože sobstviennoj žyzni?! Siejčas, koniečno, vsio viernułoś na prežnieje miesto, no ja tože vieru, čto ždiot nas vpieredi svoja Zagora i svoi Gubanovy.

… Šedievr mirovogo kino. Łučšyj film legiendarnogo sovietskogo aktiora Jevgienija Urbanskogo… Jesli b vsie takije byli kak etot kommunist, tak i był by zołotoj viek na Ziemle-matuškie.

U Pôlščy film „Kommunist” išov pud zahołôvkom „Niezłomny”. Diś uže ne prypomniu, jak siêty film pokazuvali v školi v Horodčyni, koli mniê było vôsim abo deveť liêt – z pôlśkimi napisami na ekrani čy, može, na taśmu z filmom była vhrana dodatkova zvukovaja stežka, na kotoruj pôlśki lektor čytav perekład dyjaloguv? Pomnitsie tôlko, što film byv dozwolony od lat 12, a siête značyło, što na film mene ne pustili b, koli na projekciji byv chto-leń z učytelôv. Tomu my z Sakovym Jurkom z Lachôv, kotory byv rok staršy za mene, ale jomu tože ne chvatało do 12 liêt, pryjšli do škoły nadvečôrkom, hodiny dviê pered projekcijoju, schovalisie v odnôj klasi i pudoždali, poka ne stemniêło i ne počali schoditisie na film lude z Horodčyna, Lachôv i Kôzlikuv, diêti kotorych chodili do horodčynśkoji škoły. Tohdy mu z Jurkom vyšmyhnuli z klasy i schovalisie za šafoju, kotora stojała pud stinoju v velikuj škôlnuj sali (sali gimnastycznej), u jakôj pokazuvali film. Operator postaviv stôł z projekcijnym aparatom i špulami z filmovoju taśmoju jakraz koło toji šafy, tak što my z Jurkom miêli dodatkovu zasłonu od ludi, kotory sidiêli na łavočkach i kresłach mižy stołom i ekranom. My zapłatili operatorovi za bilety, poprosili joho nikomu ničoho pro nas ne kazati i takim sposobom pohlediêli toj komunistyčny film od počatku do kuncia, divlačysie z-za šafy i stoła z projektorom. Ja ne dumaju, što my z siêtoho filmu tohdy što-nebuď poniali, što tyčyłosie revoluciji abo lubovnoho žycia komunista Gubanova (tym bôlš, što my obadva šče ne ponimali tołkom ni rosijśkoji, ni pôlśkoji movy), ale sam fakt, što my pobačyli „žyvyje obrazy” na veliznum ekrani – to było štoś nezvyčajne, od čoho čołoviêk môh stati kinomanom. Ne viêdaju, jak było z Jurkom, kotoroho vže liêt 50 ja ne bačyv, ale zo mnoju było dokładno tak – magija žyvoho obrazu tohdy v Horodčyni zrobiła z mene kinomana…

To była druha połovina 1960-ch liêt, Pôlščoju kirovav Władysław Gomułka, ale tôj komunizm čy socijalizm, jaki vôn proponovav, ludiam ne velmi kob imponovav. Mniê tiažko ujaviti, kob posli projekciji „Kommunista”, to značyt, „Niezłomnego”, pôlśki hledače chotiêli podilitisie takimi vraženiami, jak tyje soviêćki, kotory ja cytovav vyžej. Jak dumaju, u polśkich kinach u miêsti siêtoho filmu ne pokazuvali, kromi toho času, koli vôn miêv svoju premjeru, ale kina objazdowe tiohali joho šče liêt deseť po vsiakich zakazanych dziurach, takich jak Horodčyno, Kôzliki i Lachi. Tam, de ne było ni kina, ni televizoruv, lude išli divitisie i na takoje. A v Horodčyni šče była i taja okoličnosť, što pokazuvali „ruśki” film dla „ruśkich”…

To była druha połovina 1960-ch liêt, i v radivi, naveť u tôm na bateryji na našum chutory, možna było počuti čas od času bajkovaty pôlśki pisniê, jakije spivali chłopci, kotorych nazyvali Czerwone Gitary: sia-la-la! Pokoliênie našych baťkôv smijałosie z siêtoho sia-la-la, ale mołodiož na vjoskovych zabavach uže začynała tanciovati pud takije melodyji. To byv počatok prychodu pôlśkoji pop-kultury v naš pudlaski sviêt, i siêty prychôd stavsie počatkom kuncia našoho sviêtu z joho nepôlśkoju movoju i kulturoju. Jak ne divno siête može zazvučati, ale diś mniê dumajetsie, što toj naš sviêt najbôlš efektyvno rozburali ne čyrvony partiêjci, a „czerwone gitary”…

Jan Maksimjuk