Гэты фельетон з’яўляецца скарочанай версіяй доўгага допісу аўтара ў Фейсбуку. Выклікаў ён пэўную дыскусію чытачоў. Напрыканцы прыводзім некаторыя каментары.
Я выслухаў з запісу перадачу «Пад знакам Пагоні» на Радыё Беласток, у якой журналіст Міхал Сьцепанюк размаўляе з дырэктарам ліцэя Андрэем Сьцепанюком пра незвычайнае здарэньне ў школе. Аказваецца, у верасьні 48 вучняў чацьвёртай клясы ў бельскім ліцэі выпісаліся з урокаў беларускай мовы. Гэта аўтаматычна азначае, што яны ня будуць здаваць экзамэну зь беларускай мовы ў рамках завяршальных экзамэнаў на атэстат сталасьці. Такое здарылася ўпершыню за ўсю амаль 80-гадовую гісторыю школы. Калі я добра разабраўся ў гэтай бельскай арытмэтыцы, працягваюць вывучаць беларускую мову ў чацьвёртай клясе ліцэя ўсё яшчэ 20 вучняў.
Дырэктар Сьцепанюк насамрэч ня ведае, чаму так здарылася. Але ён сказаў журналісту, што рашэньне вучняў пакінуць урокі беларускай мовы падтрымалі і некаторыя настаўнікі – гэты факт, зразумела, толькі паглыбіў яго адчуваньне паразы як пэдагога і настаўніка беларускай мовы (Андрэй вывучаў беларусістыку ў Варшаўскім унівэрсытэце больш-менш у тым часе, калі і я быў студэнтам гэтага ўнівэрсытэту). Андрэй баіцца, што сёлетні сыход ягоных вучняў з урокаў беларускай мовы – гэта першы сьнежны ком, які, раз пакаціўшыся з гары, можа выклікаць лявіну адмоваў ад вывучэньня беларускай мовы ў школах на Падляшшы ў будучыні…
Перш чым прыдумаць, што канкрэтна рабіць, каб такая лявіна не пакацілася, трэба, па-мойму, адказаць сабе сумленна і шчыра на пытаньне, чаму так здарылася ў бельскім ліцэі. Ёсьць спакуса, каб адказаць «дзяжурна»: вучні проста хочуць мець больш вольнага часу для сябе і сваіх тэлефончыкаў. Калі б, маўляў, матэматыка або геаграфія вывучаліся добраахвотна, яны выпісаліся б і з гэтых прадметаў… Але нават калі б у такім адказе была нейкая доля праўды, то ён, усё ж, не закранае сутнасьці праблемы. Беларускую мову на Падляшшы перавялі ў статус добраахвотнага навучаньня 50 гадоў таму, але колькасьць навучэнцаў (у базавых школах і двух ліцэях) стабілізавалася на працягу некалькіх апошніх дзесяцігодзьдзяў недзе на адзнацы 3 тысячы (актуальная інфармацыя з аддзяленьня (кураторыі) асьветы ў Беластоку кажа нам, што беларускай мове ў Падляскім ваяводзтве навучаюць 2729 дзяцей). Інакш кажучы, амаль ніхто (акрамя мяне, адшчапенца) не паддаваў і не паддае пад сумнеў тэзіс, што бацькі гэтых трох тысяч – гэта і ёсьць той асноўны стрыжань «сьвядомых беларусаў» у Польшчы: як той казаў, гэтыя бацькі лічаць сябе беларусамі і пасылаюць дзяцей на ўрокі беларускай мовы, каб настаўнікі і пэдагогі дапамаглі выхаваць іх таксама на беларусаў. Сапраўдная сытуацыя, на жаль, не такая аптымістычная і адназначная.
У падляскіх беларусаў польскі пашпарт, і для пераважнай іх большасці якраз ён вызначае нацыянальнасьць. Таму на Падляшшы мы маем перш за ўсё «праваслаўных палякаў».
Для «праваслаўных палякаў» карэнна польская культура і сьветабачаньне – рэчы насамрэч духоўна чужыя і няўтульныя, таму большасьць зь іх шукае сабе нейкага «свойскага» знаку адрозьненьня ў адаптаванай польскасьці – і знаходзіць яго ў праваслаўным веравызнаньні без гістарычных «рускіх» каранёў (так-так, якраз у тым, што пакрывае нядаўна запушчанае ў Беластоку шумаваньне ў мазгах пад хэштэгам prawosławnynieruski). І толькі невялікая частка этнічных падляскіх беларусаў спрабуе эманцыпаваць сябе ў духу мадэрновага нацыяналізму, які прынамсі ў тэорыі далучае этнічна-рэлігійную меншасьць да тэрыторыі агульнай нацыянальнай гісторыі і культуры з Купалам, Коласам і маральным імпэрытывам «людзьмі звацца» пад этыкеткай беларусаў без дадатковых азначэньняў і двукосьсяў.
Беларуская мова (яе дыялектныя варыянты) – гэта ня родная (не сямейная) мова як мінімум 70% людзей на Падляшшы, якія афіцыйна (у перапісе насельніцтва) залічылі сябе да беларусаў. Гэтыя 70% гавораць у сям’і на падляскіх гаворках, у якіх фанэтычныя і марфалягічныя рысы значна бліжэйшыя да ўкраінскай літаратурнай мовы, чым да беларускай. На Падляшшы беларусы пераважна падляска-польска-моўныя (беларуска-польска-моўных усяго 14% ад агульнага ліку). Прытым, практычна 100% маладых этнічных беларусаў на Падляшшы ўжо ня мае навыку чытаньня кірыліцы, нават калі ў школе іх вучылі гэтай азбуцы.
Родная (першая) мова пераважнай большасьці падляскіх беларусаў татальна занядбаная і не выкарыстоўваецца нашымі журналістамі ня толькі як галоўны аргумэнт за тым, каб заставацца беларусамі ў Польшчы, але і як хоць бы сымбалічная падзяка продкам за тое, што яны данесьлі гэтую сарамлівую мову да нашага часу. Усё ідзе на беларускай літаратурнай мове, якая не выклікае ніякіх сямейных (эмацыянальных) асацыяцый у як мінімум 70% беларусаў – і ў «Ніве», і ў беларускай праграме рэгіянальнай беластоцкай TV, і на Радыё Рацыя. Некалі, востра аблаяўшы ў сацсетках згаданага радыйнага журналіста Міхала Сьцепанюка за тое, што яны там не гавораць у перадачах па-падляску, я, відаць, закрануў нейкую чульлівую струну ў ягонай душы, бо ён, пагаварыўшы з кіраўніцтвам Радыё, дабіўся, што з 2015 году зьявілася перадача «па-свойму», то бок па-падляску, – раз на месяц. І беластоцкі месячнік «Часопіс» пачаў друкаваць мае і жончыны тэксты па-падляску. Але іншыя журналісты – ні ху-ху, як быццам падляская мова гэта выдумка марсіянаў, а з Падляшшам і беларусамі яна нічога агульнага ня мае…
Я перакананы, што мы можам утрымаць беларускасьць на Падляшшы, толькі моцна прывязаўшы яе да сваёй мясцовай культуры, традыцыі і мовы. Кажучы, усім беларусам на Падляшшы (за выняткам сотні ці дзьвюх чалавек, зьвязаных з арганізацыйнымі і фінансаванымі дзяржавай формамі падтрымліваньня беларускасьці ў Польшчы; ну і мяне з жонкай у прыватнасьці) зусім да лямпачкі, хто кіруе Беларусьсю і якая там культурна-моўная палітыка. Сытуацыя ў Беларусі ніякім істотным чынам не ўплывае на этнічнае здароўе беларусаў-падляшукоў ні на дату іх сьмерці як этнічнай меншасьці. Мы нарадзіліся без павітухаў з савецкай Беларусі і памрэм без бацюшкаў з РБ, якая б там царква ні махала кадзіламі.
Карацей, нам ня варта саромецца таго, што мы не такія беларусы, як тыя ў Менску ці Гомлі, і нам ня варта саромецца свае падляскае мовы. Наадварот, насамрэч толькі яна адна нам засталася як галоўны аргумэнт у змаганьні за этнічнае выжываньне і супраць пераўвасабленьня ў палякаў праз такую мутанцкую форму, як «праваслаўны-ня-рускі».
Незалежна ад матывацыі тых пяці дзясяткаў маладых людзей, якія выпісаліся зь беларускай мовы ў бельскім ліцэі, я не знаходжу слоў шчырага асуджэньня для іх паводзін. Калі ў іхніх сем’ях і гаварылася яшчэ не па-польску, то, зразумела, была гэта падляская гаворка, а не беларуская (Бельск і навакольныя вёскі – суцэльна падляскамоўная тэрыторыя). Ніякай эмацыянальнай матывацыі – маўляў, мы вучымся мове нашых бацькоў і дзядоў – не было ў гэтых маладых людзей і сьледу. Ну а сам бельскі ліцэй ніколі не сьвяціў прыкладам – у адрозьненьне ад гайнаўскага – школы, якая дбае пра тое, каб сваю дзейнасьць прывязаць да мясцовай культуры, традыцыі і мовы. Мая жонка закончыла якраз гэты, намінальна «беларускі» ліцэй у Бельску. У адным з інтэрвію Радыё Свабода, пасьля выданьня сваёй кніжкі апавяданьняў па-падляску, яна расказала гісторыю, якой я сёньня закончу гэтую непрыемшчыну:
«А школа, безумоўна, палянізавала наймацней. І я кажу ня толькі пра сваю базавую адукацыю (клясы 1-8), але і пра гэтак званы «беларускі ліцэй» імя Браніслава Тарашкевіча ў Бельску. Там мы мелі ўрокі беларускай мовы, але на перапынках як вучні між сабою, так і настаўнікі з вучнямі гаварылі выключна па-польску. Я толькі з адной сяброўкай з клясы гаварыла па-падляску. Іншыя ўжо гаварылі са мною па-польску. Дый настаўнікі не заахвочвалі захоўваць нашу падляскую мову.
Мне помніцца, як адна настаўніца беларускай мовы закаціла галасісты скандал, калі адзін з нашых калегаў адазваўся да яе на перапынку па-свойму. «Jak śmiesz, – крычала, – mówić do mnie w tym języku?!» Вось так прыблізна выглядала наша нацыянальная адукацыя ў намінальна беларускім ліцэі пад канец 1970-х і ў пачатку 1980-х гадоў. Нейкі непрыемны асадак ад гэтага ліцэя застаўся ў мяне на ўсё жыцьцё. І мяне ня надта зьдзіўляе, што пры такім падыходзе да падляскай мовы якраз з гэтага ліцэя выйшла пазьнейшае ядро ўкраінскага руху на Падляшшы – тыя хлопцы пераарыентаваліся зь беларусаў (ці хутчэй з палякаў, на якіх выхоўваў іх наш ліцэй) на ўкраінцаў. Маўляў, украінская сьвядомасьць дапаможа ім захаваць хатнюю мову, якой грэбуе школа. Хацелі нібыта добра, а скончылі як усе – плюнулі на падляскую мову і пайшлі пісаць на ўкраінскай літаратурнай».
Ян Максімюк
Сумны тэкст. Але-ж у праўдзівасьці яму не адкажаш. Па-мойму, калі беларусы у РБ, маючы сваю дзяржаву, у сваёй пераважнай большасьці адмовіліся ад роднай мовы, дык у польскіх рэаліях адмаўленьне ад мовы меншасьці – больш зразумелае. І непазьбежнае. Як асыміляцыя. (Кастусь Бандарук)
Дзеці і падлеткі размаўляюць амаль выключна на польскай мове, гэта прыкрая, але праўда. Я перакананы, што праблема з навучаньнем ляжыць не ў плашчыні літаратурная – гаворка, а ў плашчыні дзяржаўная – меншасная. Праблема датычыць гэтак жа беларусаў Падляшша, як і лэмкаў, кашубаў ды ў пэўным сэнсе ўкраінцаў. (Зміцер Косцін)
Калі ў хаце няма роднай мовы іншай за польскую, медыя тут „ніпрычым”. Няма ўжо амаль носьбітаў таксама падляскай мовы, яна знікае, бо бацькі не гавораць на ёй з дзяцьмі. І Тваё пісанне, прабач за шчырасць, нічога не мяняе, нічога. Мы гінем як нацыя, знікае наша мова. (…) Вяртайся, жыві тут, з намі, на нашай роднай зямельцы і дапамагай. Школы, радыё, тэлебачанне і мы чакаем. (Аліна Ваўранюк)
Каб паспрабаваць запаволіць наша сасьлізгваньне ў магілу, трэба як мінімум тры рэчы адначасова:
- увесьці падляскую мову ва ўзгодненай (нармалізаванай) правапісна-граматычнай форме ў поўнафарматнае карыстаньне ў СМІ;
- адмовіцца часткова або і поўнасьцю ад папяровых пэрыёдыкаў як устарэлага, неэфэктыўнага і працаёмкага спосабу узьдзеяньня на аўдыторыю, якая такое ўзьдзеяньне проста перастала заўважаць, і перайсьці з інфармацыйна-культурнай прапановай у інтэрнэт, куды пайшлі ўсе маладыя;
- паступова адмовіцца ад кірыліцы як азбукі, якой практычна НІХТО з маладых ня чытае, хоць некаторыя могуць яшчэ назваць некаторыя літары.
Я, зразумела, вярнуся на Падляшша, але не пайду нікога выручаць і працаваць за яго ў рэдакцыях. Я буду рабіць сваё. І час ад часу нагадваць пра страчаны шанец. (Ян Максімюк)
