Нават і не памятаю, хто і калі мне перадаў копію прыгавору суда беларускім актывістам Заходняй Беларусі ад 7 – 12 студзеня 1931 года. Адшукаў яго ў асабістым хатнім архіве. Копія гэтага прысуду знаходзілася ў Паўла Крынчыка (1898-1975) – публіцыста, дзеяча вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. Здабыў ён яго ў 1960 годзе ў фондах Беларускага дзяржаўнага архіву ў Мінску. І нават сам паставіў свой подпіс, што ўсе факты ў ім сапраўдныя і распісаўся 15 ліпеня 1967 года. Дакумент-прыгавор вельмі цікавы. Павел Крынчык пераклаў яго з польскай мовы на рускую, а я ўжо пераклаў тэкст на беларускую мову. У ім добра паказаны жорсткія адносіны пілсудчыкаў да беларускіх патрыётаў. Таму давайце пазнаёміўся з ім цалкам.

Прыгавор

Дня 7 – 12 студзеня 1931 года

Імем Рэчы Паспалітай Польшчы Акруговы суд у Вільні, у III карным аддзяленні на судовым пасяджэнні ў наступным складзе:

Старшыня – В. Бжэзоўскі

Суддзі: А. Арліцкі, І. Занеўскі

Сакратар: П. Каўнацкі

Пракурор: А. Здановіч

разглядзелі справу жыхара вёскі Калодзічы (у іншых крыніцах Калодчына. – С.Ч.) Віленскага павета Іосіфа Гаўрыліка, 37 гадоў, сына Емяльяна і Агаты. Жыхара вёскі Погіры Наваградскага павета Ігната Дварчаніна, 39 гадоў, сына Сямёна і Кацярыны. Жыхара вёскі Едначы Слонімскага павета Паўла Крынчыка, сына Стэфана і Агаты. Жыхара горада Вілейка таго ж павета Флегонта Валынца, 50 гадоў, сына Ігната і Наталлі. Жыхара мястэчка Свіслач Ваўкавыскага павета Мацвея Астапчыка, 26 гадоў, сына Антонія і Вольгі. Жыхара вёскі Казлоўшчына Слонімскага павета Міхаіла Тарасюка, 18 гадоў, сына Аляксандра і Наталлі. Жыхара вёскі Чамяры Слонімскага павета Якава Міско, 13 гадоў, сына Герасіма і Марыі. Жыхара сяла Азеранцэ (магчыма вёска Азеранцы Браслаўскага раёна. – С.Ч.) Браслаўскага павета Пятра Пяткуна, 18 гадоў, сына Уладзіслава і Альбіны. Жыхара сяла Кракотка Слонімскага павета Сямёна Жыткевіча, 37 гадоў, сына Мікалая і Яўгеніі. Жыхара Мінска Мазавецкага Васіля Лукашыка, 19 гадоў, сына Іосіфа і Ганны.

Усе яны абвінавачваюцца ў тым, што ад траўня 1928 года да канца жніўня 1930 года на тэрыторыі паўночна-ўсходняга ваяводства стварылі камуністычную змову арганізацыйнымі ячэйкамі, сярод якіх былі і сябры так званага „Цэнтральнага сакратарыяту Беларускага сялянска-рабочага польскага клуба”. Мэтай гэтай змовы было наступнае:

1. Звяржэнне пры дапамозе ўзброенага паўстання, устаноўленага шляхам асноўных законаў дзяржаўнага і грамадскага ладу Польшчы і аддзяленне ад Польшчы вышэйназваных ваяводстваў з мэтай далучэння іх да СССР. Прычым, імкнучыся да вышэйназванай мэты, у вышэйназваны час і месце між іншым яны:

Склалі і распаўсюдзілі 79 назваў пісем і рознага кшталту друкаваных выданняў, якія заклікаюць аддзяліць ад Польшчы вышэйназваныя ваяводствы і далучыць іх да СССР і звергнуць існуючы ў Польшчы грамадскі строй. Да няўплаты падаткаў, невыканання законаў пра зямельную рэформу асадніцтва, хутарызацыі, ліквідацыі сервітутаў і г.д. Да нянавісці паміж палякамі і беларусамі, паміж багатымі і беднымі, якія ўтрымліваюць фальшывыя паведамленні пра ўчынкі польскага ўраду ў адносінах да беларускага народа і класу пралетарыяту, што не адзін раз выклікала народныя хваляванні, супраціўленні ўладам, якія абражалі ўрад і чыноўнікаў.

Акрамя гэтага, Дварчанін днём першага траўня 1929 года на плошчы Ратушы ў Вільні, кіруючы дэманстрантамі, якія там сабраліся з мэтай супрацьстаяць загадам прадстаўніка гарадскога староства ў Вільні Рафаэля Фульца, выкрыкваў: „Не расходзімся! Біце паліцыю! Далоў фашысцкі ўрад!”. Ён падбухторваў дэманстрантаў да актыўнага супраціўлення паліцэйскім дзяржаўнай выязной паліцыі г. Вільні. У выніку, удзельнікі гэтай дэманстрацыі пабілі супрацоўнікаў дзяржаўнай паліцыі кійкамі і дрэўцамі ад транспарантаў, а таксама выстралам з рэвальвера паранілі ў нагу паліцэйскага дзяржаўнай паліцыі Яна Свірну.

Гэты ж самы Дварчанін 22 ліпеня 1929 года на вуглу вуліц Главацкага і Кіеўскай у Вільні выступіў з публічнай прамовай, якая ўтрымлівала заклікі да паўстання і звяржэння грамадскага ладу ў Польшчы. Ён выкрыкваў: „Далоў фашысцкі ўрад!”, „Далоў вайну нападу на СССР!”, „Далоў буржуазію!” „Няхай жыве дзень першага жніўня!”.

Гэта самы Дварчанін 24 студзеня 1930 года ў Вільні на вуліцы Вялікай і на Лукішскім рынку казаў публічную прамову, у якой заклікаў да ўзброенага паўстання супраць ураду і да звяржэння грамадскага парадку ў Польшчы і ўстанаўлення камуністычнага парадку на прыкладзе СССР, а таксама да супраціву дзяржаўнай паліцыі і крычаў лозунгі: „Далоў фашысцкую Польшчу!”, „Далоў акупантаў Заходняй Беларусі!”, „Няхай жыве СССР!”, „Не адступайце перад фашысцкай паліцыяй! Гэта паслугачы польскага фашызму!”, „Каты беларускага народа, ужо хутка скончыцца ваша ўлада!”.

Крынчык і Валынец 10 траўня 1929 года, дзейнічаючы сумесна і свядома, казалі публічныя прадмовы на Зарэчным рынку ў Вільні, якія заклікалі да бунту, да звяржэння існуючага ў Польшчы грамадскага ладу, заклікалі да нянавісці бедных да багатых, раскідвалі лістоўкі, якія выпусціла Віленская арганізацыя камуністычнай партыі Заходняй Беларусі і камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі, у якіх былі надрукаваны заклікі да масавых забастовак, мітынгаў і дэманстрацый пад кіраўніцтвам КПЗБ і якія заканчваліся лозунгамі: „Усе на барацьбу з белым тэрорам! Далоў нападзенне на СССР! Усе на барацьбу з фашысцкай дыктатурай! Няхай жыве рэвалюцыйны травень! Няхай жывуць КПЗБ і КСМ” і іншыя.

Крынчык з сакавіка 1930 года выступіў у Вільні з прадмовай сярод беспрацоўных, якія сабраліся ў аддзеле грамадскага забеспячэння магістрата горада Вільні, дзе заклікаў да звяржэння грамадскага ладу ў Польшчы, сцвярджаў, што польскі ўрад фашысцкі і фашысцкія законы…

Пастанавілі:

Іосіфа Гаўрыліка, Ігната Дварчаніна, Паўла Крынчыка і Флегонта Валынца – засудзіць кожнага з іх і пасадзіць у цяжкую турму на восем гадоў з пунктамі, якія маюцца ў артыкулах 23 і 30 КК і дабавіць Гаўрыліку, Крынчыку і Валынцу па 4 месяцы папярэдняга арышту. Астапчыка, Пяткуна і Жыткевіча пасадзіць у цяжкую турму і асудзіць на чатыры гады кожнага з іх з пунктамі, якія маюцца ў артыкулах 28 і 30 КК і залічыць кожнаму з іх па 11 месяцаў папярэдняга арышту. Тарасюка, Міско і Лукашыка асудзіць кожнага з іх на заключэнне ў крэпасці на два гады і залічыць пачатак гэтага пакарання Тарасюку і Міско па 11 месяцаў дадатковага заключэння.

Утрымаць судовыя аплаты з Гаўрыліка, Дварчаніна, Крынчыка і Валынца па 600 злотых, з Астапчыка, Пяткуна і Жыткевіча па 160 злотых, з Тарасюка, Міско і Лукашыка па 80 злотых.

Абгрунтаванне.

Пасля разгледжаных усіх абставін спраў і выслухаўшы прамовы бакоў, акруговы суд прыйшоў да наступных вынікаў:

З тлумачэнняў былых паслоў Сейма Рэчы Паспалітай Гаўрыліка, Дварчаніна, Крынчыка і Валынца вынікае, што Беларускі сялянска-рабочы пасольскі клуб, сябрамі якога яны былі, з’яўляецца арганізацыяй рэвалюцыйнай, дзейнасць якой была накіравана на рэвалюцыйную барацьбу сялянска-рабочых мас паўночна-ўсходніх ваяводстваў у Польшчы…

…Вось так судзілі беларусаў у 1931 годзе. Лавілі іх па аднаму. Напрыклад, Флегонта Валынца арыштавалі дома ў Вілейцы, Язэпа Гаўрыліка злавілі ў цягніку на станцыі Ландварова, Паўла Крынчыка ў 24 гадзіны ў Вільні і г.д. На судзе беларусаў абаранялі адвакаты Дурач, Сукеніцкая і Стэцкевіч.

Сяргей Чыгрын