У сваім хатнім архіве адшукаў гэты рэдкі фотаздымак, якому ўжо 90 гадоў. Сёння ён друкуецца ўпершыню.
На здымку – сябры беларускага пасольскага клуба „Змаганне” ў парламенце Польскай Рэспублікі ў 1928-1930-х гадах. Сядзяць (злева направа) пасол сейма Іван Грэцкі з жонкай Вольгай, Ванда Гаўрылік з мужам Язэпам Гаўрылікам – паслом. Стаяць (злева направа) паслы Флягонт Валынец, Павел Крынчык і Ігнат Дварчанін. Хочацца пра гэтых беларускіх паслоў сёння трохі згадаць.
Іван Грэцкі (1898-1937(?) нарадзіўся ў мястэчку Косава недалёка ад Слоніма, цяпер гэта Івацэвіцкі раён. Быў актыўным удзельнікам нацыянальнага руху ў былой Заходняй Беларусі. У 1928 годзе яго завочна выбіраюць беларусы-выбаршчыкі дэпутатам польскага сейма. У сейме ён з’яўляўся адным з кіраўнікоў нацыянальна-вызваленчай фракцыі „Змаганне”. За дзейнасць у Грамадзе пілсудчыкі асуджаюць яго на 8 гадоў пазбаўлення волі. Праўда, у выніку палітабмену Іван Грэцкі ў 1932 годзе пераязджае ў Савецкую Беларусь, жыве ў Мінску. Але радавацца доўга былому паслу не давялося. Яго хутка арыштавалі органы НКУС і адправілі ў ГУЛАГ. Дамоў беларус не вярнуўся.
Язэп Гаўрылік (1893-1937) – беларускі грамадска-палітычны дзеяч, педагог і публіцыст нарадзіўся на Вілейшчыне. Скончыў настаўніцкую семінарыю, дапамагаў ствараць Радашковіцкую беларускую гімназію імя Францыска Скарыны. У 1928 годзе быў абраны дэпутатам польскага сейма, з’яўляўся старшынёй фракцыі „Змаганне”. У 1930 годзе польская дэфензіва асудзіла Язэпа Гаўрыліка на 9,5 года пазбаўлення волі. У польскай турме беларус адбыў два гады і ў выніку палітабмену трапіў у Мінск. У 1933 годзе Язэпа Гаўрыліка арыштавалі органы НКУС і асудзілі на 10 гадоў зняволення. Тэрмін адбываў на будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага каналу, а восенню 1937 года яго расстралялі.
Беларускі грамадска-палітычны дзеяч, публіцыст і педагог Флягонт Валынец (1878-1937) быў родам з Вілейкі. Скончыў Свянцянскае народнае вучылішча, настаўнічаў на Вілейшчыне. Потым працаваў страхавым агентам, гарадскім кіраўніком Вілейкі, старшынёй гарсавета, а пры першых немцах – бургамістрам Вілейкі.
У 1920-х гадах некалькі разоў Флягонт арыштоўваўся палякамі, быў сябрам галоўнай управы ТБШ. Разам з Аляксандрам Уласавым і Рыгорам Шырмам актыўна ўдзельнічаў у працы павятовых і акруговых упраў ТБШ. Флягонт Валынец абіраўся дэпутатам польскага сейма, з’яўляўся адным з кіраўнікоў „Змагання”. Пасля роспуску сейма, беларус быў арыштаваны, але ў выніку палітабмену ў 1932 годзе трапіў у Мінск, дзе хутка быў і там арыштаваны НКУС. Потым Флягонта Валынца саслалі на Салаўкі, а восенню 1937 года расстралялі.
Дзеяч вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі, публіцыст Павел Крынчык (1898-1975) нарадзіўся на Слонімшчыне. Скончыў Екацярынаслаўскі палітэхнікум шляхоў зносін. У 1920-я гады быў актыўным удзельнікам Таварыства беларускай школы, а з мая 1929 года – сябрам Галоўнай управы ТБШ. У 1928 Паўла Крынчыка абіраюць дэпутатам польскага Сейма па спісе беларускіх арганізацый. Ён становіцца адным з арганізатараў і сябрам галоўнага сакратарыята клуба „Змаганне”. Уваходзіў у заходнебеларускі аргкамітэт па падрыхтоўцы Еўрапейскага сялянскага кангрэса ў Берліне.
У жніўні 1930 года Паўла Крынчыка арыштоўваюць польскія ўлады і асуджаюць на 10 гадоў турмы. Але ў верасні 1932 года, у выніку абмену палітвязнямі, ён трапляе ў БССР. Восенню 1935 года яго арыштоўваюць саветы і асуджаюць на 5 гадоў і этапуюць у адзін з калымскіх лагераў. Вярнуўся дамоў. Жыў у Слоніме.
Ігнат Дварчанін нарадзіўся 27 мая 1895 года ў вёсцы Погіры Слонімскага павета, цяпер гэта Дзятлаўскі раён. Нарадзіўся ён у шматдзетнай беларуская сялянскай сям’і ў якой было 11 братоў і сясцёр. Дзякуючы выпадковым акалічнасцям, ён скончыў у Дзятлаве пачатковую школу. А потым юнак паступіў у Дзятлаўскую царкоўна-настаўніцкую школу, у якой курс навучання працягваўся тры гады.
У 1915 годзе Ігната Дварчаніна забіраюць у войска, а пасля накіроўваюць у школу прапаршчыкаў. Калі адбылася лютаўскай рэвалюцыі ў Расіі, Ігнат Дварчанін трапляе ў Маскву, дзе ўладкоўваецца ў Беларускі нацыянальны камісарыят. А ў канцы ліпеня 1918 года беларус атрымаў пасведчанне аб камандзіроўцы ў Оршу. Ён шчаслівы вяртаецца на Бацькаўшчыну. А вясной 1919 года прыязджае на Дзятлаўшчыну да маці.
На радзіме ў вёсцы Пецюкі грамадскі актывіст заснаваў беларускую школу, а ў Дзятлаве – культурна-асветны гурток. Але будаваць новае жыццё на радзіме Ігнату Дварчаніну не атрымалася, бо ў 1920 годзе на Дзятлаўшчыну прыходзіць польская ўлада. На беларускіх патрыётаў хутка навальваюцца незлічоныя рэпрэсіі і пастаянныя праследаванні. І малады настаўнік нечакана аказваецца ў Беластоцкім канцэнтрацыйным лагеры.
Пасля выхаду на волю, ён едзе ў Вільню. Там здае экстэрнам экзамены на атэстат сталасці ў Віленскай беларускай гімназіі і, як адзін з найлепшых і здольных вучняў, атрымлівае магчымасць працягваць адукацыю ў Пражскім універсітэце. З восені 1921 года Ігнат Дварчанін вучыцца ў Празе.
У 1927 годзе Беларускае выдавецкае таварыства ў Вільні выпускае падручнік Ігната Дварчаніна „Хрэстаматыя новай беларускай літаратуры (ад 1905 году). Для старэйшых класаў беларускіх сярэдніх школ”. Для зручнасці карыстання выпушчаны былі пяць асобных частак-кніжак і адно цэласнае выданне аб’ёмам 498 старонак.
У 1928 годзе Ігнат Дварчанін балатуецца па 61-й Наваградскай выбарчай акрузе. І ён перамагае.
Польская паліцыя ніяк не змагла змірыцца з дзейнасцю „Змагання”. У студзені 1930 года яна арыштавала ўсіх супрацоўнікаў Цэнтральнага сакратарыята, а ў жніўні – і „недатыкальных” паслоў. Быў арыштаваны і Ігнат Дварчанін. Яго асудзілі на 8 гадоў турмы. 15 верасня 1932 года адбыўся абмен палітзняволеных. У ліку сарака шаснаццатым у спісе значыўся Ігнат Дварчанін. На мяжы, а потым і ў Мінску ўсіх сустракалі з вялікай пашанай. У хуткім часе беларусу-заходніку пранавалі добрую працу ў Камісіі па вывучэнні Заходняй Беларусі БелАН, а таксама выконваць абавязкі дырэктара Інстытута мовазнаўства. Але гэты шчаслівы час працягваўся нядоўга. 16 жніўня 1933 года беларус з Дзятлаўшчыны быў арыштаваны ДПУ БССР. Яму і іншым дзеячам-адраджэнцам выстаўлялася адно абвінавачванне: „За кантакты з нацыянал-дэмакратычным цэнтрам на карысць Польшчы”.
Паводле пастановы судовай калегіі ДПУ БССР 9 студзеня 1934 года Ігнат Дварчанін быў прыгавораны да расстрэлу, але хутка гэты прыгавор замянілі зняволеннем у лагерах тэрмінам на 10 гадоў.
Спачатку яго накіравалі на Салаўкі, а потым на будаўніцтва Беламорска-Балтыйскага канала. Паводле пастановы „тройкі” НКУС па Ленінградскай вобласці ад 25 лістапада 1937 года Ігнат Дварчанін усё ж быў прыгавораны да расстрэлу. І 8 снежня 1937 года яго расстралялі.
Рэдкі здымак беларускіх паслоў у польскі сейм нагадвае той час, калі яны былі разам і змагаліся за волю беларускага народа і за сваю Бацькаўшчыну.
Сяргей Чыгрын
