Čuť ne vse, koli ja podumaju pro škołu, čy to svoju, čy to svojich diti, zhadujetsie mniê na puv žartôvna opinija, kotoru ja koliś deś pročytav, ale autora opiniji ne zapometav abo zabyvsie napreč. Vona zvučała bôlš-menš tak: Škoła okazujetsie najbôlš efektyvna v tych vypadkach, koli vona na samum diêli nepotrêbna. Jak u kažnum žarti, i v siêtum je dola žyciovoji pravdy. Nu, sudiačy prynajmi podług svojoho žycia, ja mohu skazati, što perevažnu bôlšosť z toho, čoho mene probuvali naučyti v školi, ja abo naučyvsie sam bez učytelôv, abo ne naučyvsie naohuł, bo vyryšyv, što vono mniê ne bude potrêbne.

Koli ja pujšov do peršoji klasy pudstavôvki v Horodčyni (siêtu nazvu jak u ditinstvi, tak i teper ja vymovlaju: Horóčyno), to ja vže vmiêv čytati i začynav pisati. I ne ono po-pôlśki, ale i po-ruśki. Choť povinion chutčej skazati – ne ono po-ruśki, ale i po-pôlski. Bo čytati po-ruśki ja naučyvsie raniêj, čym po-pôlśki.

Čytati začała včyti mene baba Maryja po cerkovnych knihach i biblijnych historyjach – odny z jich byli na cerkovnosłovjanśkiuj movi, inšy na ruśkuj. Cerkovnosłovjański bukvy v babinych knižkach tiažko zapometuvalisie, bo kštałty v mnuhoch z jich byli velmi podôbny, i dovhi čas, naveť budučy vže v universyteti, ja ne byv pevny, de v cerkovnosłovjanśkum teksti и, a de н, de ja, de ju, de je i de jať, ne kažučy vže pro toje, jak treba było čytati tyje jery – ь, ъ, ъи, ъi. Z ruśkimi bukvami było lokš.

Koli baťko pobačyv, što ja vže začynaju składati słova v babinuj knižci z historyjoju pro małoho Mojsieja v košykovi na ryciê, kotoroho vratovała faraonova dočka, vôn pujšov do vjoski i od svojoho kolehi z kavaliêrśkoho času, Karpôvśkoho Ivana, pryniôs mniê „pravdivu” knižku – ruśki perekład „Robinzona Kruzoe” Daniela Defoe. Svojich knižok, kromi cerkovnych kalendarôv і tych, kotory baba prynosiła z cerkvy v Klenikach, u nas na koloniji ne było. Ja probuvav čytati toho „Robinzona”, choť, musit, z połoviny słôv u tôj knižci ne rozumiêv… Što takoje шлюпка? – pytavsie ja v baby abo v baťkôv. A сэр – to bude syr po-ruśki?

Mniê było ne bôlš za pjať liêt, i „Robinzona”, zrozumiêło, ja tohdy ne pročytav (jak i puzniêj, koli hovoryti pravdu do kuncia). Ale v tôj ruśkuj knižci byli velmi chorošy ilustraciji, i ja jijiê perelistuvav neviď-kôlko razy, a potum stav karandašom domalovuvati Robinzonovi, joho Pjatnici i dikaram razny rečy – ne tôlko borody i usy… Baťki, koli siête pobačyli, nakryčali na mene, ale „Robinzona” ne zabrali. Što bôlš, baťkam, musit, stało stydno, što majut takoho hramotnoho i piśmennoho syna, a doma nema ni odnoji svojiê knižki. Tomu mama skazała tatovi:

– Vołodia, pojiêď do Biêlśka i kupi Vani jakujuś knižku, kob vôn ne doreštiv siêtoho Robinzona!

Tato pojiêchav i kupiv mniê try knižki po-ruśki: dviê ditiačy poemy Siergieja Michałkova pro Diadiu Stiopu pud odnoju okładkoju (Diadia Stiopa i Diadia Stiopa–milicionier), Suďbu čełovieka Michaiła Šołochova i jakujuś preč neponiatnu knižku z nazvoju Vystreł v piereułku. Tatovi i do hołovy ne pryjšło, kob kupiti mniê knižki po-pôlski. Toj Vystreł, jak ja doznavsie vže v internetnu epochu, to byv taki soviêćki kryminał – roman pro podvihi soviêćkoji miliciji. Ja jijiê, jak i „Robinzona”, ne pročytav, zatoje zabazgrav karandašom naniet. A znakomity rozkaz Šołochova pročytav mniê tato – knižka i jomu velmi spodobałasie.

Pro hierojśkoho soviêćkoho velikana Diadiu Stiopu čytała mniê mama – vona pročytała tyje stichi tôlko razy, što ja narešti naučyvsie jich na pameť. Jak mniê było šêsť liêt, baťki zabrali mene na jôłku v novuj murovanuj školi v Horodčyni, kotoru odčynili v poperednium roci. I pered luďmi z Horodčyna, Lachôv i Kôzlikuv ja vystupiv na sceni i odbarabaniv, musit, z 30 zvrotok pro Diadiu Stiopu, poka ne zbivsie! Ciêła poema, musit, miêła tych zvrotok z 60. I druha, pro Stiopu-milicijanta, tože 60…  Lude tôlko achnuli i skazali – o-to-to hołova v Machnovoho Vani!

…На дворе в толпе ребят / Дяде Стёпе говорят: / – Неужели вместе с домом / Наши голуби сгорят?

Дядя Стёпа с тротуара / Достаёт до чердака. / Сквозь огонь и дым пожара / Тянется его рука.

Он окошко открывает. / Из окошка вылетают / Восемнадцать голубей, / А за ними – воробей…

Takim sposobom, poka začati nauku v školi, ja na pudlaśkuj koloniji, na kotoruj v zimovy večorê svitili gaznikom, złapav dryg i do čužozemnych movuv, i do čytania poeziji z prozoju. I toj dryg ostavsie mnie na ciêłe žycie…

*

Nu, ale ja ž uziavsie rozkazuvati pro škołu v Horodčyni… To była tak zvana szkoła tysiąclecia – na tysiąclecie państwa polskiego, kotore vypadało v 1966 roci, komunistyčny urad Polščy postanoviv vybudovati v ciêłuj krajini 1000 škôł, naveť u takich mistiach, jak Horodčyno, kudy ne chodiv ni autobus, ni naveť łavki (sklepu) ne było. Jak ja skazav, murovana škoła v Horodčyni odčyniłasie vsioho rôk do toho, jak ja pujšov do peršoji klasy. Tak što budynok byv zusiêm novy. Štyry klasovy pokoji, osôbny fizyčno-chimičny gabinet, kuchnia, ucytelśki pokuj (kancelaryja) z telefonom, osôbna łazienka i dovoli veliki korytarz z televizorom – to była povna cyvilizacija na toj čas u takôj hłušy, jak naš pudlaśki trochkutnik Lachi-Horodčyno-Kôzliki.

Koło škoły budovlanci postavili šče parterovy budynok z dvoma kvartirami dla učytelôv. U odnôj kvartiry ciêły toj čas, jak ja chodiv do pudstavôvki, žyła dyrektorka škoły, pani Renia (Regina) zo svojim mužom, kotory byv lisničym.To byli polaki neviď-skôl, u jich była dočka Danusia, musit, roki štyry mołodša za mene. U druhuj kvartiry žyła simja učytelôv z Mochnatoho, pani Ania i pan Jan, kotory pokinuli Horodčyno i vernulisie kudyś pud Hajnuvku, koli ja perejšov do pjatoji čy šostoji klasy. Potum u tôj jichniuj kvartiry žyła para liêt pani Marysia, učytelnicia zo Zbuča čy deś stamtôl, kotora zagrubiêła od neviď-koho i pokinuła škołu pered tym, jak vroditi ditia. Inšy učyteliê i včytelki, kotory nas tohdy včyli (naohuł nedovho, rôk abo dva), najmali žytło v hospodarôv u Horodčyni abo dojizdžali.

Ja i diś pomniu imena i nazviska tych 13 svojich koliśnich koleguv i koležanok z horodčynśkoji klasy. U našuj klasi na samum počatku byli Nina, dva Koli i Ženik z Horodčyna; Nina, dva Koli, dva Vani i Pietia z Kôzlik; Nadia, Vitia i Vania z Lachôv. Potum odnoho z kozlićkich Vaniuv, kozlićkoho Pietiu i horodčynśkoho Ženika pokinuli povtoryti klasu, i do vośmoji klasy my dojšli v desetioro. Od druhoji klasy nas učyli biłoruśkoji movy, od pjatoji – ruśkoji. Učyli tyje samy včyteliê, kotory včyli i inšych przedmiotów, takich jak matematyka abo geografija. Tôlko dyrektorka škoły, pani Renia, učyła vyłučno pôlśkoji movy, i to v staršych klasach. Vona była odinoju polačkoju sered našych učytelôv; inšy učyteliê byli pudlašukami, kotory z baťkami doma hovoryli po-svojomu, ale pomiž soboju v učytelśkum pokoji i na lekcijach z nami – tôlko po-pôlśki. Nu, zrozumiêło, što na lekcijach biłoruśkoji movy vony staralisie hovoryti do nas na literaturnuj biłoruśkuj movi, a na lekcijach ruśkoji movy – po-ruśki. Na peremiênach usiê učeniki hovoryli po-svojomu, tôlko odna Danusia, dočka pani Reni i lisničoho, hovoryła z kolegami i koležankami ciêły čas po-pôlśki. Teper uže dniom z ohniom na ciêłum Pudlašy ne znajdete ni odnoji škoły, de vsiê učeniki hovoryli b mižy soboju po-pudlaśki…

*

Ja pujšov do pudstavôvki, umiêjučy čytati i po-pôlśki. Moja dvojurodna sestra z Biłostoku, Vala, rôk starša za mene, pryvezła mniê na vakacijach Elementarz, na kotorum vona včyłasie čytati v poperednium roci, i ja za dva miseciê, jakije ostavalisie mniê do škoły v Horodčyni, pročytav toj Elementarz i navčyvsie pôlśkoho alfabetu. Značyt, koli ja kažu, što to ne škoła naučyła mene čytati, to kažu čystu pravdu. Problemuv z movami v školi v mene ne było, ni z pôlśkoju, ni z biłoruśkoju čy ruśkoju. I matematyka mniê dobre išła, tak što ja učyvsie na odny pjontki. Pravda, spivati ja preč ne vmiêv, i zo spiêvu mniê po pravdi naležałasie trôjka, ale pani Ania zadavała mniê jakiś teoretyčny materyjał z muzyki, kob ja môh dostati pjontku. Učyteliê ne chotiêli mene, najliêpšoho včenika u školi, kryvditi i staviti trôjku čy naveť čvôrku zo spiêvu…

Ne viêdaju napevno, čy byv u našuj školi šče jakiś učenik, kotory miêv by odny pjontki na svjadectvach protiahom usiêch vušmi liêt. Možlivo, na pjontki včyłasie šče Ninka z Kôzlik, viêdoma diś biłorusistka, – profesorka Nina Barščevśka z Varšavy, – kotora v Horodčyni była dviê klasy vyšêj za mene. Koli-nebuď, jak pošychuje, zapytaju jijiê pro škołu v Horodčyni. Jeji brat, Vania, byv mojim odnoliêtkom, i my z jim byli v tôj samuj klasi.

*

Horodčynśku škołu ja skônčyv u 1973 roci. Šče može rôk čy dva posli siêtoho tam było vôsim klasuv, puzniêj zrobili szkoły zbiorcze i starêjšych učenikôv z Horodčyna, Lachôv i Kôzlik stali dovoziti do škoły v Klenikach. A v Horodčyni ostalisie tôlko štyry klasy, ale diti było vže preč mało. Tudy šče pospiêv pochoditi môj brat Alik, vôsim liêt mołodšy za mene. A potum i štyrochliêtnia škoła v Horodčyni skônčyłasie, i budynok začynili. Neviď-kôlko liêt budynok stojav pusty i nichto ne môh prydumati dla joho nijakoho tołkovoho vykorystania, i tôlko v siêtum stoliêtijovi vziav joho v arendu jakiś čołoviêk z Biłostoku, kotory liêtom stav organizovati v jôm koloniji dla diti z ne velmi zamožnych siêmjuv z miêsta.

Ja odviêdav horodčynśku škołu liêtom jakijeś try roki tomu, kob pokazati dočciê, kotora sioholita kunčaje amerykanśku škołu v Prazi, u jakich varunkach včyvsie jeji baťko puv viêku tomu. Jakim že maleńkim i vbohim pokazavsie mniê budynok mojoji koliśnioji škoły, kotory dla ževžyka v peršuj klasi vyhladav jak prostôrny pałac…

*

Na zakunčenie nauki v Horodčyni, koli naša klasa zjaviłasie v školi ostatni raz, na tradycijnu potanciôvku, my z chłopcima schodili v liês koło škoły i tam rozpili kilka butluv ovocovoho vina (patykiem pisanego, jak joho tohdy nazyvali), kotore kupili v łavci v Horodčyni poperednioho dnia (łavku v Horodčyni z časom lude vsio-taki organizovali). Nabravšysie jak žaby mułu, my vernulisie na potanciôvku i stali tanciovati z divčatami zo staršych klasuv, tiskajučy jich pry okaziji za ciciočki i za pupki, čym vyklikali ne tôlko zadovolany visk našych koležanok, ale i šok sered divčeniatok z mołodšych klasuv. Usio siête zobačyła pani Renia, schvatiła kilkoch najbôlš smiêłych tanciôruv, zaveła jich do učytelśkoho pokoja i dobre nalaskała jich po myrsach pered tym, jak vypraviti v šyroki sviêt šukati daliêjšoji edukaciji i ščastia. Mniê jakimś sposobom udałosie vyšmyhnuti z toji potanciôvki nebitym, dobiêhčy do svoho rovera i vtečy na svôj chutor.

I takoje było moje rozvitanie z Horodčynom i z ditinstvom…

Jan Maksimjuk

Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe