Koli b my, kobiêty, divilisie na mužčynśki charakter,

my nikoli ne vychodili b zamuž.

(George Bernard Shaw „Heartbreak House”)

 

– Ne dobihu vže, ne dam rady, – podumałosie jôj, koli vona vbihała do sioła. Bosa, u odnôj soročci, z rozkudłanymi vołosami, z rozkryvavlanymi hubami i vže pudpuchłym okom. A sniêhu było čuť ne po kolina. U hrudiach ažno kołoło od moroznoho poviêtra. Vona ohlanułasie nazad.

– Niê, šče ne jiêde, – podumała. – Može vdastsie, može mene ne dohonit i ne zabje, – na chvilinu vona prystała, bo jôj môcno zakołoło u bokovi, ale zaraz znov kinułasie pôdbihom.

U seliê lude davno vže vpravilisie i same kunčali večerati. A vona ne pospiêła. Akurat dała diêtiam pojiêsti, a sama trochu rozdiahnułasie, kob opołosnutisie. Pospiêła ono naliêti vody do kopańki, jak raptom dvery odčynilisie naostež i do chaty vvalivsie pjany Miťka, u rozchrêstanuj kufajci i perekryvlanuj šapci, z nabiêhłymi krovleju očyma.

– Diêti, utikajte! – zakryčała Žeńka dikim hołosom, schvatiła kopańku i luchnuła vodoju prosto v Miťkovy zirkačê. Diêti spratalisie na chati i zastavili dvery sundukom (tak jich Žeńka navčyła vže davno). Pokôl jeji čołoviêk protirav očy i matiukavsie, vona sama schvatiła ono chustku i vybihła z chaty. Dumała schovatisie v kłuni abo v chliviê, ale vôn vybih z chaty zaraz za jeju, schvativ za vołosy, a druhoju rukoju dav môcno po zubach. Vona šarponułasie i jôj udałosie vyrvatisie, ale Miťka pospiêv šče dati jôj pud oko. A potum schvativ poliêno i zamachnuvsie na jijiê.

– Zabju, blaď, zabju! – zarôv Miťka.

Ale, na ščastie, začepivsie za peniok i zvalivsie v sniêh.

Žeńka, mało dumajučy, pereskočyła čerez płôt i pobiêhła v storonu sioła. Deś zhubiła chustku, pokaliêčyła nohi, ale zimno jôj ne było. Po jeji plečach spłyvav pôt, zuby laskali zo strachu. Ciêły čas ohladałasie za sebe, bojałasie, čy Miťka jijiê ne honit. Čerez sioło vona vže čuť vołokłasie, para razy i vpała, ale raptom jôj zdałosie, što čuje, jak chtoś jiêde koniom. Ohlanułasie za sebe, imenno chtoś tam i jiêchav. Posliêdnimi siłami vona dobiêhła do bratovoji chaty i załomotała v dvery.

– Chto tam po nočy brontaje? – počuvsie hołos brata Ivana, i pered joju odčynilisie dvery.

– Ratuj mene! Ratuj! – prošeptała Žeńka i vpała na kolina.

Ivan postaviv jijiê na nohi i vvjôv do chaty. Potum dobre začyniv dvery. Bratova Chrystina ono złožyła ruki.

– O Bože, Žeńko, što znov u vas stałosie?! De diêti?

Žeńka ono pokrutiła hołovoju. Chrystina vziała šmatku, namočyła jijiê v vodiê, posadiła bratovuju na łavu i stała obmyvati jôj tvar, ruki i nohi. Žeńka ono laskotała zubami i ciêła tresłasie. Nichto ničoho ne hovoryv. Ne peršy raz Žeńka prybiêhła do brata po pomošč. Ono šče nikoli ne musiła vtikati po snihovi, u odnôj soročci, ciêła pokaliêčana. Potum Chrystina nakinuła jôj na plečy tepłu chustku i pohoniła na piêč, do svojich diti, kob taja odohrêłasie.

Ivan sidiêv u kutkovi i kuryv lulku. Vón prykrunuv gaznika, u chati stało zovsiêm temno. Raptom chtoś załomotav u dvery.

– Ivane, odčyni, ja znaju, što vona u vas, suka! – počuvsie Miťkuv hołos.

Znov zatreslisie dvery. Ivan naveť ne povorušyvsie. Miťka pochodiv koło chaty šče minut z deseť i kudyś propav.

A potum usiê pujšli spati. Rano Ivan zaprôh konia do sanok, ukutav Žeńku płachtoju i povjôz na koloniju.

Miťka, kotory jakoś pryvołôksia do chaty posli včorašnioho, spav u kuchni na łavi. Žeńka zastukała v dvery do diti, tyje jijiê odrazu vpustili i vsiê razom počali płakati.

Ivan zbudiv švagra, dav jomu dobre po zubach i skazav, što jak ne perestane biti Žeńki, to skrune jomu karki. Takoje povtorałosie vže mnôho razy, Miťka vse po-tverozomu prysiahav, što takoho vže ne bude tvoryti, ale vsiê dobre znali, što jak ono napjetsie, to znov pudyme ruku na žônku.

Vôn i naohuł byv čołoviêk nehôdny. Raz Žeńka rozstaviła krosna, kob vytkati kapy, a vôn jôj potiav i osnovu, i vsiê ničanici poniščyv, i šče z siêtoho smijavsie. A vona ž tôlko praci vłožyła, jôj tohdy stało strach jak kryvdno, i Žeńka nikoli jomu siêtoho ne vybačyła. Tohdy vona vsio obdumała i peršy raz postanoviła joho pokinuti.

– Voźmu diti i vernusie do baťkôv, – postanoviła sobiê v dušê.

Troje jich miêła: Soniu, Lidu i Loniu. Małomu šče i dvoch rokuv ne było, a vže bojavsie baťka jak ohniu. Na ščastie sestry dobre za jim pryhladali i vse pilnovali, kob ne chodiv hołodny abo zastiany.

Koli Miťka ne piv, to i hospodarovav jak treba, i drova rubav, i pro dobytok ne zabyvav. Ale jak ono napivsie, to jakby sam čort v joho vstupav, i vôn haniav Žeńku, biv jijiê i proklinav.

Ale pered samoju vujnoju z Hitlerom soviêty zabrali Miťku v sołdaty. Vôn popav u pliên i do kuncia vujny prosediv u łahiery. Tam vôn čuť ne vmer, koli zachvorêv na tyfus. Ale złoho to i sam čort ne bere. A Žeńka tym časom ostałasie zovsiêm odna na koloniji, u korčach z troma ditima, kotorych treba było vykormiti i odiahnuti.

Odnoho razu zahlanuv do jijiê Ivan i prymiêtiv, što po sidlibi plontajetsie jakiś mužčyna. Odiahuty v portianyje nohavici i Miťkovu kufajku. Vysoki, u šapci nasunutuj na jasny vołosy, jakby trochu kulhavy.

– Žeńko, a chto to taki? Ty z jim žyveš čy jak? – spytavsie brat.

– To ruśki, ostavsie tut, koli sołdaty odstupali. Ja joho znajšła v kłuni, vôn byv raniany, ja jomu pomohła, i vôn tak jakoś ostavsie, – počyrvoniêvšy, odkazała Žeńka.

– Ty, musit, preč zdurêła, – pokrutiv hołovoju Ivan. – Tobiê mało było odnoho durnia? A što bude, jak Miťka vernetsie? Abo jak diti z jim nažyveš?

– Ne viêdaju, Ivane, – ticho odkazała Žeńka. – Starajusie ob siêtum ne dumati. A siêty dla mene dobry, na hospodarci pomohaje, diêti joho polubili, vôn mene šanuje i nikoli ruki na mene ne pudniav.

Što na taki povorôt diêła môh odkazati Ivan? Vôn dobre viêdav, kôlko vyterpiła joho sestra, i, pravdu kažučy, ne miêv ochvoty dohaniati jôj za toje, što vona choť na korotki čas zachotiêła požyti koli ne ščaslivo, to choť spokôjno.

Jak soviêty pohnali niêmcia nazad, to zabrali svojoho dezertera z Žeńčynoji koloniji v štrafny batalijon. A potum na koloniju raptom vernuvsie Miťka, jakby z toho sviêtu javivsie. Žeńka, jak joho pobačyła v dverach, čut ne obomliêła. Do večera zobrała svojiê rečy, zaprehła konia i razom z ditima pojiêchała do svojich baťkôv.

– Ne budu z toboju žyti, – skazała na odychôdne Miťci. – Nikoli vže ne budeš mene tovčy.

Miťci odnomu na koloniji stało nudno. Ani baby, ani diti. Nichto domom ne zajmavsie. Vôn stav jiêzditi i namovlati Žeńku, kob vona vernułasie.

– Prysiahaju, – hovoryv vôn, poklaknuvšy, – nikoli tebe ne budu biti. I vybačaju tobiê, što ty žyła z inšym.

I Miťka prynosiv jôj podarki – a to chustku, a to rukavici, naveť kožuška jôj kupiv.

Baťki jijiê pudmovili i Žeńka vernułasie na koloniju. Jakiś čas byv spokuj. Miťka ne piv i vsio išło dobre. Zreštoju, vôn i Ivana trochu pobojuvavsie.

– Nu, tvôj brat za toboju tak zastupajetsie, musit, lubit tebe bôlš, čym Žosiu.

Žeńčyna sestra, jakuju vsiê nazyvali Žosioju, była zamužom u Plutičach.

Odnoho razu Žeńka rozčyniła i vstaviła do pečê chliêb. Potum uvaryła kuliêš, pudmeła pomôst i pujšła pokormiti kury. Rozhlanułasie po pudvôrkovi, ale Miťki nihde ne było. Diêti jakraz vernulisie zo škoły v seliê.

Diêti nalili sobiê kulešu, a vona stała dostavati chliêb z pečê. I raptom u chatu vvalivsie Miťka z sokiêroju v rukach.

– Ty kurvo! – zakryčav. – Ja tobiê zaraz pokažu, jak z soviêtami tiohatisie! Zarubaju, blaď! Zarubaju! – vôn kinuvsie z sokiêroju do žônki.

Diêti zamerli z łožkami v rukach. Davno vže takoho doma ne było. A Žeńka, mało dumajučy, zamachnułasie kociubkoju, kotoroju vytiahała blachi z chliêbom z pečê, i valnuła joju v Miťkovu hołovu. Miťka vypustiv z ruk sokiêru i zvalivsie na pomôst. U chati stało ticho. Kotoreś ditia vypustiło łožku z ruki i vona braznuła ob stôł. Žeńka pudyjšła do Miťki i pudniała sokiêru.

– Soniu, vynesi z chaty i schovaj kudy-nebuď! – vona podała sokiêru dočciê. Starêjša dočka vziała sokiêru i vybihła na dvôr.

Potum Žeńka kopnuła Miťku, ale vôn ne povorušyvsie. Vona nachiliłasie nad jim i prysłuchałasie.

– Dychaje, svołoč, – prošeptała. – Davajte połožymo joho na łôžko.

Sama vona schvatiła za odnu połu kufajki, diêti za druhu, i razom vony zavołokli Miťku na łôžko v onkiêry.

Žeńka zavvažyła, što z Miťkinoho ucha potekła krov. Vona vziała kusok mokroji onučki i obterła krov. Vony pokinuli Miťku na łôžku, Žeńka vyniała reštu chliêba z pečê i pohnała diti vpravlatisie.

Miťka pročnuvsie tôlko na druhi deń nad raniom. Vôn ničoho ne pometav, zvoniło jomu v ušach i strašenno chotiêłosie piti.

– Što stałosie? De ja?

– Doma ty, Miťka, doma, – skazała jomu Žeńka, kotora same odiahałasie. – Treba iti vpravlatisie, uže pjat časôv, korovy ždati ne budut.

– Uže vstaju! Ojoj, jak hołova tryščyt, – von zajenčav i zvalivsie na łôžko. – I v uchovi zvonit.

– Treba było tôlko ne chlati, to ničoho b ne tryščało i v hołoviê ne perevernułosie b. Čoho ty nas znov haniaješ? – złosno skazała Žeńka, pochilajučysie nad jim. – Ty ž mniê prysiahav, što ne budeš, uže zabyvsie?

Miťka ono zamoryhav očyma i odvernuvsie do stiny. Vôn stav rakom i z velikim trudom zvołôksie z łôžka. Obopersie ob stuleć, zastohnav, i jomu znov zavinuło v hołoviê tak, sto čuť ne vpav. Trymajučysie stiny, vôn povołôksie do kuchni, a Žeńka stała buditi diti. Miťka začerpnuv kružku vody i stav piti. Potum vypiv i druhu.

– Ooo, jakaja dobra vodička, – uzdychnuv.

Pokôl Miťka odiahnuvsie, diêti vydojili korovy, a Žeńka zamišała porosiatam. Na dvorê šče było temno, diêti pryjšli pojiêsti, a potum stali zbiratisie do škoły. Kažne schvatiło po skibci chliêba i kovknuło po para łožok jiječni, kotoru našykovała mati.

Po siêtuj schvatci Miťka stav słabovati, zabyvatisie, potum ogłoch na odne ucho, jakraz na toje, u kotore zajiêchała jomu kociubkoju Žeńka. A Žeńka diakuvała Bohu, što vôn ničoho ne pometaje z toho nadvečôrka. Ale do kiliška Miťka stav zahladati štoraz častiêj, i haniav teper ne ono Žeńku, ale i diêtiam ne daruvav.

A navesniê vmer Ivan, pokinuv Chrystinu z troma ditima.

– I chto teper mene oboronit? – dumała Žeńka. – I jak sobiê dasť rady Chrystina?

Posliêdni raz Miťka pobiv Žeńku po Soninum vesiêli. Vona vtekła od joho do baťkuv i nijak ne chotiêła vernutisie na koloniju. U seliê nichto jijiê ne biv, a roboty vsiudy było povno. Baťki vže postarêli i teper byli rady, što chto-nebuď jim pomohaje. Na druhi rôk zamuž vyjšła druha dočka, a potum oženivsie i syn, pujšov u prystupy. A potum Miťka umer i Žeńka vernułasie na koloniju. Ale što to za hospodarovanie bez mužyka? Vona dohovoryłasie z ditima pro podiêł pola, prodała odnoho konia, druhoho vziav syn, i poprodała korovy i svini.

– Bač ty, jakaja! – z zajzdrostieju hovoryła Šuročka, susiêdka z koloniji. – Teper jak pani bude sobiê žyti.

I odnoho razu nasłała na Žeńku jakichś facetuv. Na pudvôrko zajiêchała taksôvka z štyroma mužčynami. Na ščastie, usiê okna v chati byli zanaviêšany. Žeńka vpała na kolina pered ikonami i stała molitisie. A tyje chodili kružka chaty, zahladali v okna, stukali v dvery.

– Łhunka z toji Šuročki, kazała, što vona žyve tut, mužykôv pryjmaje i vôdkoju častuje, – skazav odin z mužčyn.

Vony šče trochi pobrontali po pudvôrku, postiali, siêli do taksôvki i odjiêchali.

Žeńka tohdy popopłakała. I nanuč stała choditi do sioła, do Chrystiny, bojałasie odna ostavatisie na koloniji. A potum, po paroch liêtach, znajšła sobiê faceta v Zabłudôvji i perejšła žyti do joho. Prožyła z jim, musit, liêt pjať. Ale vôn velmi namohavsie, kob vona perepisała svoju hospodarku na joho abo na joho diti, i Žeńka narešti ne vyderžała.

– Šče čoho! – skazała jomu. – Ja že ž svojiê diêti maju. Sidi sobiê tut odin. Ja vyjizdžaju. Myj sobiê sam svoje pudštaniki i rubaški, i jiêsti vary sobiê tože sam…

I pujšła od joho. Žyła v odnoji dočki, potum u druhoji. A syn vyjichav do Ameryki i pryjizdžav do Pôlščy ona raz na para liêt. Žeńka perežyła svoho Miťku ažno na dvadceť šêsť liêt.

A teper vony ležat u odnôj mohili. Ticho. Nichto nikoho ne haniaje, ne bje, ne svarytsie.

(protiah bude)

Halina Maksymiuk

Ilustracija: Ivan Gorochov „Zapiv” (1929)