Kilka słôv samoopravdania
Lude, mojiê svojaki i znakomy, i vperuč dovoli ochvôtno rozkazuvali mniê historyji zo svojoho i čužoho žytia. Ale koli ja stała pisati po-svojomu i publikovati svojiê drubnici v „Časopisi”, ochvôtnych rozkazati što-leń cikavoho vyrazno pobôlšało. Jak-buďto mojiê rozkazčyki zachotiêli, kob ja jich vysłuchała i potum, možlivo, zapisała jichni historyji na papery. Sami vony abo ne mohut siêtoho zrobiti v „literaturnuj” formi, abo ne viêrat v toje, što siête možna zrobiti po-svojomu. Abo odno i druhie.
Ne viêdaju, tak vono na samum diêli čy niê. Odnak teper, posli knižki „Biêlśk, Knorozy, Ploski (i inšy vjoski)” i cyklu „Môj čeśki film”, kotory byli môcno „egocentryčny” i dotyčyli moho pryvatnoho „pruhmenia”, ja postanoviła pochoditi po inšych huliciach i zakłuniach, pudstaviti svojiê ušy pud inšy słova i postaratisie zapisati toje, što bez mene, chutčej za vsio, rozviêjałosie b na viêtrovi abo zarosło travoju zabytia. Budu siête robiti po-pudlaśki, bo tak mniê pišetsie najlokš. Zreštoju, i bôlšosť historyjuv, kotory zadumała oddati pud sud čytačôv „Časopisa”, ja čuła tože po-pudlaśki. Nechaj siêty novy rečy, poka što, nazyvajutsie ohulno „Słova na viêtrovi”.
Može, i ne varto opravduvati sebe tak, jak ode roblu siête ja. Nichto ž ne opravdujetsie, čôm publikuje v „Časopisi” po-pôlśki abo po-biłoruśki. Ale, z druhoji storony, što nam, ludiam narodžanym u pudlaśkuj movi, ostałosie kromi samoopravdania?
Halina Maksymiuk
- Koniki v horach zimoju
Sadočak tut zusim maleńki,
abniesieny murkom stareńkim.
Pałajuć kvietki na zahonach,
a źvierchu pyšnaja karona
dužyznaj lipy. Dołu chaładok,
pustoje miesca, cicheńki kutok.
Stary na łaŭcy prysiadaje,
na śviet spad lipy paziraje.
Ad vioski vieje miakki viecier,
stary marmyča cichi pacier.
Lasy na horach zaściać dalahlad,
Kudy ŭžo nie siahnie jaho pahlad.
Stary pad lipaj sumnym zrokam
zahony ahladaje. Bokam
ciarušyć doždžyk, kvietki poić.
Dom blizka, kluč uziaŭ z saboju.
Ciarpliva dyša čornaja ralla.
Pa jim tut zhaładałasia ziamla.
Kito Lorenc (1938-2017) „Chałodny kutok”
(pierakład ź vierchniałužyckaj Jana Maksimiuka)
Pryjiêchała ja do diaďka Gryšy, kob oddati jomu zdymki, kotory pozyčyła šče łôńśkoju osenieju, kob poskanovati. Samochoda pokinuła pud berozoju v tiniovi, bo jak zavelmi nahrêjetsie, to tiažko potum jiêchati.
Na pruhmeni nikoho ne było, po vysochłuj traviê plontałosie kilka kurok, husi drymali v zahorodi. Duchota, usiê pochovalisie. Ono koło chaty, u tiniočku, sidiêli za stołom dva didočki. Môj diaďko Gryša i joho švagor, kotoroho tože nazyvajut Gryšoju. Vony pili pivo, ob čômś hovoryli, čas od času machali rukami, kob odohnati namôlny muchi.
Obadva didočki odiahnulisie v siêty deń u kratiasty rubaški. Môj diaďko Gryša, mamin brat, byv u okularach; pomimo svojich liêt, tvar u joho ciêły čas ostajetsie hładiutki, bez zmorščok. Druhi Gryša miêv na sobiê šče j liêtnika (jak vôn u jôm vyderžuvav, ja ne znaju): vôn usmichnuvsie do mene svojimi ščerbatymi zubami.
Ja pryvitałasie: podała kažnomu ruku, bo jak mojomu diaďkovi ne podasi ruki, to vôn kažê, što jakby čołoviêk z jim naohuł ne pryvitavsie. Ja prynesła sobiê kružku zimnoji vody z kołodecia i ticho prysiêła na kunciovi łavy. Diaďki sidiêli na starych rozrejpanych krêsłach, kotory vže odsłužyli svôj viêk u chati, ale na dvorê šče prydavalisie.
– Što tam cikavoho v šyrokum sviêti? – zapytavsie môj diaďko z usmiêškoju.
Ja ono machnuła rukoju.
– Lepi viête mniê rozkažête, što tut u vas čuti, – poprosiła ja. – A ja popju sobiê vodički, takaja dobra, posłuchaju vas.
– A piva ne chočeš? – zapytavsie diaďko.
– Niê, niê. Spasibo. Ja ž samochodom, – ja zasmijałasie.
– Nu i bačyš, – stav daliêj rozkazuvati švagor, – odna mene pokinuła, a potum druha…
– A čom že ž vony tebe pokidali? – hlanuvšy na mene, zasmijavsie môj diaďko. Vôn, musit, čuv siêtu historyju mnôho razy.
– Nu, musit, čerez baťkôv… Teper tak sobiê dumaju. Baťki vse do nas čêplalisie, hrošy ne davali, chotiêli navčyti žyti po-svojomu… A ja, durny, zamiś za žônkoju, stavav za baťkami. I moja Ženia pujšła žyti do Deniskuv, dobrê jôj tam było, jeji čołoviêk byv nekiepśki, dvoje diti z jim miêła. A Chrystina, druha, podała mene na alimenty. Chłopeć fajny nam urodivsie, ale vona zabrała joho i vtekła od mene do Rajśka, kazała, što ja durny i ono matery słuchaju, što ničoho ne maju i miêti ne budu. A tam ščepiłasie z takim Vołoďkoju, pjanicieju. Z joho to dobry fachôveć byv, elektryk, ale što ž, horêłka kažnomu rozum odbere. Vôn miêv vže odnu žônku i diêti, ale vona joho pokinuła, bo, musit, miêła dosyć. Pry jôm to i taja moja stała piti, – švagor pokrutiv hołovoju. – A potum zasudiła mene na alimenty. Uže ne pomniu kôlko hrošy, ale mojiê baťki kazali, kob ne płatiti, to ja ne płativ, zreštoju, žadnych hrošy v mene ne było, mati vsio deržała v svojich rukach, z čoho ž było płatiti? A vona z tym svojim Vołoďkoju i tak usio propiła b, artistka takaja. Troje diti z jim nažyła. Ale sama piła až zapiłasie; vôn, zreštoju, tože. Oboje vže davno povmirali.
– A z tymi ditima što stałosie? – zapytałasie ja.
– Do domu dziecka zabrali, bo vony vsio propivali, a diêti chodili hołodny. Musit, tak. Ale tohdy vona podała na mene šče raz u sud, što ne płaču alimentuv, i prysudili mniê za sieje dva roki vinzenia. Jak nema hrošy, to treba odsidiêti, ot tak. Šče posla advokat pisav, kob ono na zimu mene brali, bo liêtom treba pomohati matery na hospodarci, same najbôlš roboty. Bo jakraz tohdy vmer baťko. Pered vyrokom my joho pochovali. Tak što do toho vinzenia ja jiêzdiv na raty, ono zimoju.
– Jak tak? – ne vyderžała ja.
– Nu, jak ono vykopali kartopli i posiêjali oziminu, to v pazdziernikovi ja zgłašavsie na miliciju, i vony vezli mene až na druhi kuneć Pôlščy, do vinzenia. Najperuč do Biłostoku ja jiêchav, a vže stamtôl nas zavozili na miêstie z paroma inšymi, my jich vsiêch po dorozi zbirali…
– A de viête odbyvali karu?
– U takôm małôm vinzeniovi koło Jasła. U horach, bliźko čechosłovaćkoji hranici, daleko zsiôl. Ne znaju, čy tohdy chtoś z našoho sioła jiêzdiv tak daleko, – diaďko-švagor hôrdo podivivsie na mene. – Dalečêń…
Vôn vyniav z kišeni paperosy, vybrav ostorôžno odnoho z pački i zakuryv.
– A što viête tam robili? Ono sidiêli, čy haniali vas do jakojiś roboty?
– Nasidiš, – vôn machnuv rukoju. – Nedaleko našoho vinzenia byv taki PGR, mały. I my tam praciovali. Rano treba było vydojiti korovy. Odrazu navčyli nas pudłončuvati dojarku. Ja peršy raz u žyci takoje užondzenie bačyv. Tut u seliê nichto takoho ne miêv… Teper to majut, ale tohdy? Jak ja pryjiêchav i rozkazuvav pro sieje, to vsiê ono roty rozdziavlali, što ja takoje vmiêv zrobiti… Tych korôv tam zamnôho ne było, štuk pud trydceť, usiê takije fajny, vypasiany, šče trochu porosiat tam miêli i, musit, zo štyry koniki. Ne takije veliki jak u nas, ono takije sprytneńki, maleńki, gniady. Ja velmi lubiv jich dohladati. I ovsa pudsypav, i siena jim zadavav. Vony jak mene bačyli, to tiêšylisie po-svojomu, potichutku ržali. A na druhi rôk, jak ja tudy pryjiêchav znov, to mene naveť posyłali z kolegoju na stanciju sankami abo bryčkoju po tych, kotory pryjizdžali odviêdati svojich u vinzeni. Ech, jak my jiêchali! Bičyk u rukach, šapka na hołoviê, koniki stryhli ušyma i perli, ono viêtior svistav. Bo na dva koniki my jiêzdili. Lude nam hovoryli, što z nas takije dobry furmany, šykôvny. A my ono smijalisie i konikuv pohaniali.
– A vas tam dobre pilnovali?
– Ot, pilnovali. Nanuč zamykali do celuv, pryvodili z roboty na stołôvku, kob pojiêli. A de ty tam utikati budeš? Kruhom sniêh i hory… Časom u południe, jak my praciovali na dvorê, pudychodiv do nas milicijant z balonikom i treba było duti z ciêłoji siły, miêło vykazati, čy my čohoś ne vypivali. Ale de ž ja miêv brati hrošy na tuju horêłku… Ale raz, pravda, do kolegi z našoji celi pryjiêchała sestra i pryvezła butel horêłki. De vona joho schovała, ne maju poniatija. I my tohdy trochu vypili. Ja raz-dva opjaniêv. Ale na ščastie nichto ne zoryjentovavsie, što my trochu toho… Do miêsta nas časom vozili, kob my mohli sobie što-nebuď kupiti: jakijeś cukierki abo paperosy. Do korôv tyje milicijanty vže potum z nami naveť ne chodili. Pryjdut, byvało, do celi, pobudiat nas pered pjatoju, a sami idut daliêj spati. A my vže idemo do toho PGR-u, bo to ž nedaleko. Potum my zachodili na kuchniu, pryvozili dla vsiêch jiêdło na stołôvku, trochu oddychali i znov išli što-leń robiti. A to hnôj vykidati, pud korovy pudstiłati, a to kormiti kury i porosiat. A vže jak obiêd my pryvozili, to vsiê čykali nas na stołôvci, i milicjanty, i areštanty. To perevažno byli takije jak ja, za alimenty abo za što-nebuď takoje menš važne. Bandituv žadnych sered nas ne było, tomu zavelmi nas ne pilnovali. Ono na počatku, a jak ja byv tam ostatni raz, to nas preč nichto ne pilnovav. Aby nanuč do celi vernulisie. Dobre, što robota była, tak sobiê dumaju, bo nudno było b. Bez tych konikuv…
– A kulkoch vas tam było? Mnôho? –pudpytuvała ja.
– Nie, musit, na počatku desetioch, a posla dojšło šče štyroch. Nekotory sidiêli ciêły rôk, a nas šystioch pryvozili na zimu.
– Jiêdło dobre vam davali?
– Ot, jiêdło jak jiêdło. Zupa vse jakajaś była, kartopli, časom kusok mjasa abo ryby, syr, chliêb. Normalno, ne skažu, kob hołodny sidiêli. Ono zimoju to mniê peciok brakovało, tych z dyni, kob połuščyti. Raz sestra v pačci prysłała, to ne môh natiêšytisie. Ale po tyžniovi vže jich vyłuščyv.
– A na vesnu nas vypuskali i my voročalisie dochaty, bo treba było na hospodarci pomohati. Uže na peršy sinokôs ja byv doma. Jak zajšov pud sklep peršoho večera, to vsiê pudychodili do mene, kob pryvitasie, usiê słuchali, jak ja rozkazuvav de ja byv, jak tam było, dopytuvalisie, stavili pivo, častovali paperosami… Ja, musit, ciêły tyždeń ne tveroziêv, – zasmijavsie diaďko-švagor. – Až mati burčała, što pju i pju, bo rano po takôj vypivci ne chotiêłosie vstavati do roboty.
– Ja takoho i ne čekav, što vsiê tak budut cikavitisie i słuchati, jak ja rozkazuju. Najperuč to z mene smijalisie, koli mene posadili do vinzenia, a potum pryjšli i šče dopytuvalisie, jak było, kudy mene tak daleko vyvezli, i nichto ne pudsmichavsie… A ja rozkazuvav usiêm, chto ono chotiêv słuchati. Pro hory, pro tyje koniki, pro ciêły PGR, pro tyjê lisy kruhom našoho vinzenia…
– A potum sestra jakoś załatviła, što ja płativ na svohoho syna na knižku v PKO, i vona, značyt, taja moja žônka, ne miêła dostupu do tych hrošy. I koli Lonik byv uže dorosły, to tyje hrošy prydalisie jomu na mieškanie v Biłostoci. Vôn maje žônku i, musit, dvoje čy troje diti, ale ja pro joho ničoho ne viêdaju, časom ono lude mnie što-nebuď rozkazujut. Bačyv joho para razy, ale ne majem ob čôm z jim hovoryti. Vôn mene i ne pomnit… To de ž, jak joho zabrała i vtekła… I, pevno, nic dobroho pro mene jomu ne skazała, ono hańbovała.
– A ty šče odne ditia miêv, z Sonioju z Klenik, – raptom ustaviv môj diaďko Gryša. – Dočku, zdajetsie… Ne znaješ, što z joju? Za tuju alimentuv ne płativ?
– Niê, za tuju niê. A chto tam znaje, čy to moje ditia było, – odkazav švagor lohkovažnym tonom. – Mati tohdy skazała, što jak šče odnu łachudru pryvedu do chaty, to mene vyžene razom z joju. A de ja niby miêv podiêtisie? Ani hrošy v mene ne było, ani inšoji chaty. Tyje hrošy, što z hospodarki, to vsiê v matery byli, vona mniê davała ono na paperosy i časom na pivo. I vse povtorała, što mniê nihde tak dobre ne bude, jak u svojôj chati.
– Ale Soni vdałosie. Jijiê zabrali do sebe jakijeś lude z Čyžôv, vona tam vrodiła toje ditiatko, vony sami diti ne miêli, i Sonia tam ostałasie. Može i do diś tam je, ne znaju. Ale płakała, jak ja jôj skazav, što ne oženiusie z joju i ne viêdaju, čy to moje ditia… – uzdychnuv toj druhi Gryša.
– Časom to mniê škoda, što ja v tôm vinzeni byv ono zimoju. Bo navesnu, jak vže vsio začynało zeleniêti, to tam robiłosie velmi hože. I orav ja pole tymi konikami, i bryčkoju na dva koniki jiêzdiv tak fajno. Takim furmanom to ja môh by byti ciêłe žycie, i vone nikoli mniê ne znudiłosie b, – skazav diaďko-švagor i zamovk.
Vôn sidiêv, lohko vsmichavsie, joho očy divilisie kudyś za horyzont – možlivo, na lisy na dalekich horach.
(protiah bude)
Halina Maksymiuk
