Nidaŭno minuło 80 let ad likwidacji Niemcami żydoŭskich hietaŭ u biełastockaj akruzi (Bezirck Bialystok). Na paczatku listapada 1942 r.prawia ŭsich Żydoŭ z miasteczkaŭ hitleraŭcy pawywozili da Treblinki i tam u łahiery ich zagazawali.

U Krynkach hieta likwidawali 2 listapada. Pa czarzie padjażdżali furmanki, na jakija pad strażaj wojska ŭsiadali pierapałochanyja ludzi. Adna za adnoju kirawalisa na Hrodzieńskuju hulicu i dalej da Kiełabasina pad Hrodnam u tymczasowy łahier dla Żydoŭ z tutejszych miasteczak. Stul pojezdami ŭ transpartnych wahonach wywieźli ich da Treblinki. Kala piaci tysiacz z adnych tolko Krynak.

Straszna było na heta hladzieć. Raptam nie stała narodu, jaki tut żyŭ bolsz jak trysta let. – Aja-jaj, i chto cipier budzie stajać u kramach? – szkadawała ich maja baba z Słoi.

Niedzie 300 Żydoŭ u Krynkach Niemcy na paru tydniaŭ pakinuli. Razmiaścili ich u dwoch fabrycznych budynkach, kab uparadkawali hieta i prymusowo parabili jaszcze trochi dla akupanta. Pad kaniec stycznia 1943 r. wywieźli ich da Aświencimia. Żyde wiedali, szto ich czakaje. Unacze z 23 na 24 stycznia parudziesiacioch z ich u rozpaczy pastanawiło ŭciaczy. I heto im udałoso, choć bolszaść Niemcy zławili i pastralali.

Ludzi z Krynak i pablizkich wiosak – katoliki i prawasłaŭnyja – paru Żydoŭ prychawali. Za heto wiadomo pahrażała śmierć. Miż inszym Freidu Załkin z mużykom Elijaju Kusznierom spas Piotr Biegański z Krynak. Hetych Żydoŭ schawaŭ u sklepi ŭ swajoj chaci. Żyli tam paŭtara roku, da kańca wajny. Potym wyjechali da Izraela.

Kanstanty Rutkoŭski, jaki razam z spolnikam mieŭ kilametar ad Krynak wadziany młyn, schawaŭ tam Łejczu (nazywali jaje Lolaj) Wolf, daczku ŭłaśnka garbarni na Pahulancy, i jaszcze adnu Żydoŭku, jakoj familia niewiadomaja. Ich toża ŭdałoso prychawać da kanca wajny. Rutkoŭski żyŭ u samych Krynkach. Żydam u młynie, dzie żyła jaho siastra, prynosiŭ jeżu i druhija patrebnyja reczy.

Pa wajnie instytut Yad Vashem Piotra Biegańskaha z żonkaj Stanisławaj i Kanstantaha Rutkoŭskaho pryznaŭ „Sprawiadliwymi siarod narodaŭ świeta”.

U tuju nocz ad Niemcaŭ uciakło toża troch Żydoŭ, jakich familii niewiadomyja. Schawalisa jany ŭ ziamlancy dwa kilametry ad Krynak za majantkowym polem kala Rachawika. Tam byŭ akop jaszcze z pierszaj wajny. Letam 1915 r. wykapało jaho rasiejskaje wojsko. Kala ziamlanki ŭ hetym akopie stajaŭ toża majak. Ciażka skazać jak tudy papali ŭciakacze. Peŭno schowanku chtości im pakazaŭ. Kazali, szto byŭ heto daŭniejszy bunkier. Straszno nawat padumać, jak jany ciarpieli. Była zima, maroz, śnieh. Napeŭno chawalisa tam bolsz jak adzin dzień, moża nawat daŭżejszy czas. Chtości musiaŭ prynosić im jeżu. Moża sami wychodzili noczu da Rachawika, Krynak albo da druhoj wioski. Na śniehu byli czyjeści ślady. Heto iduczy pa ich schowanku znajszli Niemcy, jakija ich stul wywieli i ŭ Krynkach pastralali.

Ludzi stali hawaryć, szto niszczasnych Żydoŭ zaŭdaŭ Jan. K. – nimiecki sołtys z Pirażkoŭ. Tam dzie była ziamlanka, haspadare z hetaj wioski mieli swajo pola. Kazali, szto sołtys chadziŭ tudy z wintoŭkaj i sabakaj palawać na lise. Kali zabaczyŭ na śniehu czaławieczyja ślade, dajszoŭ da schowanki. Żydoŭ wyniuchaŭ sabaka. Sołtys mieŭ pawiadomić pra heto Niemcaŭ.

Jan K. naradziŭso ŭ 1906 r. U Pirażkach jaho baćkie mieli paŭ uczastka ziamli. Pierad wajnoju skonczył siem klas i zastawaŭso na haspadarcy. U 1927 r. uziali jaho da wojska, dwa let służyŭ u Aŭgustowie ŭ pałku ułanaŭ. Wiarnuŭso ŭ swaju wiosku i dalej rabiŭ z baćkami na haspadarcy.

U 1931 r. u Pirażkach było wiasiela ŭ chacie Wałodzi Filipowicza, jaki wydawaŭ zamuż swaju siastru. Hulaŭ na im toża drużbant Jan. K. Jak usie trochi padpili samahonki, chłopcy paczali bicca. Pajszło na naże. Chtości na śmierć parnuł Andreja Kużmu. Padazrennie pało na Jana K. i Jakuba Ż. Zasudzili ich na wosim let ciurmy. Janu K. zniali potym try let. U 1935 r. puścili jaho na pachawannie baćka. Mieŭ adsiedziać jaszcze siamnaccać dzion, ale ŭ ciurmu ŭże nie wiarnuŭso, abniała jaho amnestia. U 1938 r. ażaniŭso.

Za sawietami Jan K. rabiŭ u szudziałaŭskim sielsawiecie inszpektaram. Za Niemca ŭ 1942 r. wioska wybrała jaho padsołtysam, a rok paźniej staŭ sołtysam. Pośle wajny nowaja ŭłaść pastawiła jaho na wojta Szudziałaŭskaj hminy. Byŭ im da wosieni 1949 r.

26 listapada 1949 r. sakolskaje UB jaho arysztawała. Zaŭdaŭ papiaredni nimiecki sołtys, jaki abwinawaciŭ Jana K. ŭ wydaczy hitleraŭcam Żydoŭ, szto schawalisa pad Rachawikam. I jaszcze jak wojta ŭ defraŭdacji hroszaj. Sud zawioŭ wielku sprawu, pazwaŭ paru dziesiatkaŭ świedkaŭ. Usie jany paŭtarali, szto czuli ad ludziej pra toje, czahości mieŭ dapuścicca Jan K. za Niemca i pa wajnie. Jon sam toża pryznaŭso, szto pakazaŭ żandarmerii ŭ Krynkach toje pole pad Rachawikam. Tłumaczyŭso, szto Niemcy pra heto tolki jaho zapytalisa. Wywieŭ ich na darohu, a sam wiarnuŭso da Krynak. Da defraŭdacji hroszaj nie pryznaŭso.

Jana K. sud pryznaŭ niewinawatym.

Na asnowi: IPN Bi 403/186

Jurak Chmialeŭski

Dalej budzia