Chyba mało kto z nas wie, że tak popularna dzisiaj sztuka robienia zdjęć sięga swymi korzeniami aż XI wieku, kiedy to arabski fizyk i matematyk Ibn al-Hajsam (965-1038) opisał konstrukcję ciemni optycznej (camera obscura) – pierwowzór aparatu fotograficznego. Co ciekawe, przyrząd ten wykorzystywany jest do dzisiaj w fotografii artystycznej. W ogóle fotografia ma długą historię powstawania. Wyznaczają ją setki badań, kilkanaście wynalazków i masa nieudanych prób. Pierwsza fotografia została wykonana dopiero w 1826 roku przez Josepha-Nicéphore’a Niépce’a (1765-1833). Przedstawia ona widok z okna pracowni w posiadłości Le Gras. Fotografia była naświetlana przez osiem godzin, niemniej jej jakość pozostawia sporo do życzenia. Nie będę jednak wgłębiał się w to zagadnienie, gdyż nie jest ono tematem niniejszego artykułu.
Mnie, przez prawie całe życie zajmującego się badaniem historii Białowieży i Puszczy Białowieskiej, długo nurtowało pytanie, kiedy ten obszar po raz pierwszy został uwieczniony na zdjęciu? By to ustalić, należało sprawdzić wiele źródeł. Okazuje się, że pierwsze zdjęcia Puszczy powstały dopiero wtedy, kiedy fotografia zaczęła być bardziej dostępna. Wiązało się to z początkiem produkcji suchych klisz na większą skalę oraz wynalezieniem nowych, bardziej efektywnych wywoływaczy. Pierwszy fotografik pojawił się na tym terenie w połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku.
W grudniu 1885 roku w Puszczy Białowieskiej odbyło się polowanie, zorganizowane dla wielkich książąt rosyjskich – Michała i Piotra Mikołajewiczów oraz Grzegorza, Jerzego i Aleksandra Michajłowiczów. Uczestniczyło w nim także kilku innych rosyjskich arystokratów i paru oficerów. Ubito wówczas siedem żubrów, cztery jelenie, dziesięć łosi, dziewięć dzików i dwa wilki. Właśnie podczas tego polowania wykonano pierwsze na tym terenie zdjęcia fotograficzne. Przedstawiały one uczestników łowów wraz z trofeami oraz niektóre widoki z Białowieży. Niestety, nazwisko pierwszego fotografa nie zostało utrwalone dla potomnych. Możemy tylko domniemywać, że był to fotograf współpracujący z carskim dworem. Część z wykonanych wtedy w Puszczy zdjęć została zamieszczona w monumentalnym dziele Gieorgija Karcowa „Biełowieżskaja Puszcza”, wydanym w 1903 roku.
Nie znamy również nazwiska kolejnego fotografa, który przejeżdżał przez Białowieżę w 1886 lub 1887 roku, gdyż na te lata datowane jest wykonane tutaj zdjęcie, przedstawiające grupę białowieskich kobiet na tle domów mieszkalnych. Znajduje się ono w zbiorach Narodowego Archiwum Historycznego Białorusi w Grodnie.
Trzecim fotografem, który odwiedził Puszczę, był Eugeniusz Wiszniakow – członek rzeczywisty Imperatorskiego Towarzystwa Geograficznego. Zawitał on do niej w maju 1892 roku w towarzystwie wybitnego malarza rosyjskiego Iwana Szyszkina. Szyszkin utrwalał puszczańskie pejzaże na płótnie, a Wiszniakow je fotografował. Efektem pracy Wiszniakowa stał się wydany w 1894 roku w Petersburgu album „Biełowieżskaja Puszcza (Nabroski pierom i fotografieju)”. Szczególnie cenne są w nim zdjęcia przedstawiające pałac carski w ostatnim stadium budowy oraz widoki z Białowieży.
W parę miesięcy po wyjeździe Szyszkina i Wiszniakowa z Białowieży, do Puszczy przyjechał Edward Troczewski – fotografik z Warszawy, współwłaściciel świeżo założonego wraz Aleksandrem Karolim zakładu fotograficznego przy Krakowskim Przedmieściu 42. Ministerstwo Dóbr Państwowych zamówiło w ich atelier wykonanie 300 zdjęć przedstawiających widoki Puszczy Białowieskiej. Miały one uatrakcyjnić wystawę w Chicago, którą organizował Zarząd Puszczy Białowieskiej.
Firma Karoli & Troczewski przystąpiła do realizacji zadania z wielką starannością. „Gazeta Warszawska” w numerze 7 z 9 stycznia 1893 roku poinformowała, że zdjęcia wykonano przy pomocy aparatu sprowadzonego z Berlina! Wyjaśniła jednocześnie, że „aparat ten powiększa odbitki i robi zdjęcia przy sztucznym świetle po kilkadziesiąt powiększeń na wieczór”. Zdjęcia wysłano na wystawę 27 stycznia.
W tym samym czasie w Zakładzie Fotograficznym Karoli & Troczewski otwarto wystawę kopii tychże zdjęć. „Gazeta Warszawska” (nr 31 z 4 lutego) podała, że zwiedzenie wystawy kosztuje 5 kopiejek, zaś uzyskany dochód zostanie przekazany na rzecz Towarzystwa Dobroczynności.
Później zdjęcia te zostały przekazane do carskiego pałacu w Białowieży, który oddano do użytku pod koniec lata 1894 roku. Wspomina o nich polski przyrodnik Karol Karpowicz w „Kalendarzu Myśliwskim” (Warszawa 1900). Miał on bowiem okazję zwiedzić pałac w 1899 roku. Napisał, że w korytarzach pałacu widział porozwieszane fotografie z Puszczy, zrobione przez fotografa Edwarda Troczewskiego z Warszawy. Wspomina o nich także Jan Wróblewski, który oglądał pałac w lipcu 1906 roku („Dziennik Częstochowski” nr 136/1906).
Warto przy okazji wspomnieć, że we wspomnianej wystawie w Chicago uczestniczył także zakład fotograficzny Malinowskiego z Warszawy, który wykonał 21 dużych tablic, przedstawiających aktualny stan drzewostanu Puszczy. Na wystawie zaprezentowano ponadto wyrzynki kłód kilkusetletnich drzew puszczańskich.
Takie były początki fotografiki w Puszczy Białowieskiej. W następnych latach, aż do wybuchu I wojny światowej, wykonywano zdjęcia głównie z okazji polowań carskich, ale fotografowano Puszczę i Białowieżę także przy innych okazjach. Autorami tych zdjęć są m.in. Lejba Gelgor, Zygmunt Gloger, Aleksander Jagielski (współwłaściciel fotoatelier K.E von Gan and Co.), Zelman Karasik, Aleksander Naswietiewicz, Mikołaj Wisznicki.
Piotr Bajko
