Čerez ciêłe ditinstvo ja miêła vse odnoho diêda, Ivana. Velmi zajzdrostiła diêtiam, kotory miêli dvoch didôv i dvoch babôv. U mene byli baby Aleksandra i Jaryna, i ja čas od času dopytuvałasie v mamy, de podiêvsie môj druhi diêd.

Mama mniê rozkazuvała, što jeji tato, a môj diêd Andrêj pomer, koli jôj było vsioho deseť liêt. U nas doma była staraja, požovkła zdymka diêda Andrêja z joho mołodosti, jomu tohdy było vusimnadceť liêt, i tomu ja nijak ne mohła prypasovati joho do našoji simjiê i do sebe samoji. Nu bo de ž, taki mołody chłopeć môh byti mojim diêdom…

– U mene, kromi Koli i Gryšy, byv šče odin brat – rozkazuvała mniê mama. – Lonikom joho nazyvali, ale koli jomu było šesť liêt, vôn umer. Same chvorêv na vôdru, a joho pokinuli odnoho doma. Usiê my pujšli vpravlatisie. Jomu, vidno, nudiłosie i vôn vybih na dvôr. Pokôl my połapalisie, što vôn na dvorê, było vže zapôzno. Lonia promerz, bo same byv listopad, oseń, zimnicia. Złapav zapalenie lohkich i vmer.

– Mamo, mamo, – hovoryła ja do tvojeji baby Jaryny. – Loni vže ne bude? Ne vernetsie?

– Ne vernetsie, ne bude, – odkazuvała mnie mama z očyma povnymi slozuv.

– A jomu tam ne zimno?–— dopytuvałasie ja daliêj. – Viête ž jomu naveť paltečka ne nałožyli, ono v odnôj rubašečci pochovali.

– Nadiečku, tam de vôn pujšov, žadnych łachuv jomu ne treba, – skazav mniê odnoho razu tato, značyt, tvôj diêd Andrêj. – Ty daj vže spokuj matery, ne dury jôj hołovy.

– Ale mniê bez joho smutno, – odkazuvała ja. – Chotiêła jomu jakuju-leń kazku rozkazati, vôn tak lubiv, – ne zdavałasie ja. – I kudy vôn pujšov? Do neba?

– Pevno, što do neba, takije diêti šče ničym ne provinilisie, to i idut do neba.

Ja tohdy prypomniła sobiê, jak do nas prychodiła baba Ničypurča i vse kazała mojôj mami: „Jaki tvôj Lonia rozumny, Jaryno. I taki chorošutki, taki vesioły, i jak hože vsmichajetsie. Takije diêti dovho na siejum sviêti ne žyvut. Bôh jich chuteńko do sebe zabiraje”.

Baba Jaryna bôlš ne zachotiêła hovoryti pro Loniu z mojeju mamoju, ale koliś stała rozkazuvati pro joho mniê.

– Koli vôn vchodiv do chaty, to jakby sonečko zasviêčuvałosie. Ja ne pometaju, kob vôn koli-nebuď płakav, chiba jak jomu štoś velmi boliêło. A jak byv maleńki, to ono spav, chvatiło joho nakormiti, perevinuti i nikomu vže ne mišav. Jim zajmałasie najbôlš tvoja mama, use joho lulała, dohladała, baviłasie z jim, kazki jomu jakijeś rozkazuvała, kormiła joho, koli perestav cićku ssati. U nas na hospodarci mnôho roboty było, ja zusiêm ne miêła času. My vsiê perežyvali, jak joho ne stało, – baba smutno pochitała hołovoju

– A čom Bôh dla tebe byv taki nedobry, što zabrav i Loniu, i diêda Andrêja? – dopytuvałasie ja.

– A skôl mniê sieje viêdati? – odkazuvała baba Jaryna.

– A jaki byv diêd Andrêj? Ty joho lubiła? – dopytuvałasie ja.

– Lubiła ne lubiła, – baba machała rukoju. – Dobry byv dla mene. Nikoli ne biv, ne kryčav. Vôn i na diti ne kryčav. Chvatiło jomu ono hlanuti i vsiê stanovilisie na svojiê mistia. Naveť Kola, kotory z usiêch diti byv najbôlš neposłušny i často svaryvsie. Tak, tak, Andrêj diti korotko trymav. Ale, musit, zo vsiêch vôn najbôlš lubiv tvoju mamu. Nu, vona najgžečniêjša była i diviłasie na joho, jak na ikonu. Use chotiêła byti bliźko joho, vony oboje vse miêli z soboju ob côm pohovoryti. I po korovy razom chodili, i to vôn naučyv mamu jich dojiti, i po siêno razom jiêzdili. Mniê jijiê trudno było vderžati pry sobiê, use rvałasie do Andrêja, jakby viêdała, što baťko nedovho pobude z joju.

– A jak diêd vyhladav?

– Vysokovaty, ščupły, z temnoju blond čuprynoju, ale rano počav łysiêti, zusiêm jak Gryša. Dužy byv, ruki môcny miêv, i zelony očy, zusiêm jak tvoja mama.

– A dumaješ, babo, što vôn polubiv by i mene?  nesmiêło pytałasie ja.

– Pevno tak, bo naohuł tvôj diêd lubiv diti, – odkazuvała mniê baba, divlačysie kudyś daleko, ponad mojeju hołovoju.

– A jak vy poznakomilisie? De vôn tebe znajšov?

– Vony pryjiêchali do mene v divosnuby do Zubova. Ja tam žyła pry svojôm bratovi, Orsenijovi. Bo našy baťki pomerli v biêženstvi. Tato vmer šče v Tambovi, a mama zachvorêła po dorozi, uže zusiêm bliźko pôlśkoji hranici, i pujšła do špitala. Vy, diêti, jiêďte, a ja jak podužšaju, to za vami pryjiêdu, skazała nam. Ale nikoli ne vernułasie. Značyt, umerła. Ani ne viêdaju, de jijiê pochovali, – uzdychała baba Jaryna. – I tak my ostalisie odny: ja, Kola i Paulina. My jijiê Paulinoju nazyvali, ale vona pisałasie Płatonida.

– To jakoś tak smiêšno, Płatonida, – zasmijałasie ja. Ale baba naveť ne zvernuła uvahi na sieje.

– I po nas pryjiêchav naš najstarêjšy brat, Orsenij. Vôn same vernuvsie z francuśkoji nevoli. Sidiêv tam u obozovi, posli nam rozkazuvav, što naveť žaby jiêv. A v Zubovi dvadceť siêmjuv ostałosie, potum hovoryli, što popožyli za niemcia. Nichto jich ne začypav, dobre jim žyłosie. Niemci palili ono pustyje chaty, de nikoho ne było. U nas ostavsie ono špichiêr i sklep, takaja zemlanka, de chovali razny produkty, chata zhorêła, chlivy i kłunia tože. I my na počatku žyli v tôm špichiêrovi, Orsenij postaviv tam piêčku, a potum pobudovav chatu. Pometaju, jak vôn ženivsie, to tôlko ludi tam było, što my z Kolom po hołovach złazili z piêčki. Nam tam było zadušno, chotiêłosie na dvôr… Moja sestra Paulina nikoli ne vyjšła zamuž, a Kola vmer zamołodu…

– A što jomu stałosie?

– Vôn byv u vôjśku, u Brêsti. I tam dostav skrentu kišok. Ja tudy pojiêchała, ale mene do joho ne vpustili, skazali pryjti puzniêj, koli budut hodiny na odviêduvanie. Ja stojała tohdy v tioty na ganku i bačyła, jak kohoś vynosiat do kostnici. A to byv naš Kola. I tak my ne pobačylisie. A my byli takije zžyty, use z soboju družyli. I v tôm Brêsti my joho pochovali. Ja vernułasie do Zubova i vsio. Popopłakała, ale što zrobiš, koli žycie takoje.

– A Paulina čom ne vyjšła zamuž?

– Bo koli my byli v Rosieji, to vona tam poznakomiłasie z jakimś chłopciom, ale tato ne dali jôj za joho vyjti, i vona tohdy skazała, što nikoli zamuž ne vyjde. Uperta była. A takaja krasavicia z jijiê vyrosła, tôlko kavaliêruv do jijiê svatałosie. Ale tak i ne vyjšła, ciêłe žycie pry Orsenijovi prožyła. Kajałasie potum, što tak postupiła, bo vse na čužuj łasci žyła, a kob vyjšła zamuž, to hospodynioju była b. A tak ničoho svojoho i ne miêła.

– A diêd Andrêj tože byv v biêženstvi?

– Byv, a jakže.

– Z vami razom?

– De tam. Vony byli v zusiêm inšum miêsti. Ale koli voročalisie, to propav joho brat, Gryša. Vony šukali svojeji simjiê na stanciji, tam było velmi mnôho ludi, i vony dohovorylisie, što rozdiêlatsie i jak znajdut svojich, to vernutsie v toje same miêstie. Ale Gryša ne pryjšov, Andrêj joho dovho šukav, ale daremno. Pudstavili pojizd i vsiê odjiêchali, a Gryša vsio ne prychodiv. Andrêj pobyv tam šče para dion, usiudy joho šukav, ale ne znajšov. Jakby zemla pud Gryšom rozstupiłasie. Tvôj diêd sam odin vernuvsie do Knorozôv. Moja švagierka, Mania, use hovoryła, što joho, musit, zastrêlili, bo kob vôn ostavsie v žyvych, to choť piśmo napisav by, bo hramotny byv, chodiv u Rosieji do škoły i velmi dobre včyvsie. Adres tože pomniv. Andrêjova mati, moja testiova, use po jôm płakała, nijak ne mohła zabyti. Najhôrš to ne znati, što stałosie. Bo jak čołoviêk umre, to odpłačemo i žyvemo jakoś daliêj. A tak… Tiažko, duša ono bolit.

– A koli vy zvinčalisie?

– U trydceť peršum rokovi. Nam było po dvadceť pjať liêt, my byli poruvesniki. Najperuč urodivsie nam Kola, potum Gryša, posli tvoja mama, a na kunciovi Lonia. Tiažki čas tohdy byv, vujna. Tvôj diêd byv velmi praciovitym čołoviêkom, ale vse jomu ne šychovało. My žyli na koloniji, novy chlivy postavili, novu kłuniu, a tesť jak umirav, to odpisav svojôj dočciê puvtora hektara zemliê, a na jôj akurat stojali chlivy, i Andrêj musiv usio znov pereroblati. A posli pryjšli niemci i zohnali vsiêch do sioła, i treba było začynati nanovo. A sestry stali joho suditi za toje pole, i sud nakazav jomu spłatiti jich usiêch. My poprodali što tôlko miêli. Pomniu, što ostałosie nam ono odne tela. Ja na Velikdeń ne miêła naveť z čoho mazurki diêtiam upečy. A tyje joho sestry pomimo toho, što nas sudili, to vse šče do nas prychodili i čekali, što jich hostiovati budemo. U sorok vošmum rokovi vmer Lonia, a zaraz potum, u sorok devjatum, pomer i môj Andrêj. Vôn stav blovati krovleju i ja joho zavezła do špitala v Biêlśku. Tam jomu zrobili operaciju, ale po pjati dniach vôn umer… Bač ty, oddała joho do špitala, sama zavezła, i joho tam zarêzali – stali osuždati mene v ciêłum siołovi. Jakby ja sieje zrobiła spicijalno. To ž ja ne chotiêła, kob môj čołoviêk umer. Ja ostałasie odna z troma ditima. Nam było velmi tiažko.

– A čom viête, babo, ne dali mojôj mami daliêj učytisie? – pytałasie ja v baby, korystajučy z toho, što vona rozhovoryłasie.

– A chto mniê miêv doma pomohati? To ž treba było korovy dojiti, pratati, kury kormiti, odžymati… – stała pereličuvati baba.

– A na kravčychu tože mamy ne pustili včytisie, – dopikała ja babi. – Ja dumaju, što diêd Andrêj napevno pozvoliv by jôj učytisie, i vona miêła b lokše žycie. Kôlko hrošy mohła b zaroblati. Mama mniê rozkazuvała, – diviłasie ja z dohanoju na babu.

– Može i kiepśko ja zrobiła, ale mniê samôj było tiažko. Mniê dumałosie, što vona bude dohladati mene na starosť, što nihde z Knorozôv ne pojiêde. A tut, bačyš, žycie inakš vyryšyło.

Moja mama vse vspominała pro zdymok, na kotorum byv diêd Andrêj, vona i Lonia: „Taja kartočka v kohoś musit byti, abo v Gryšy, abo v Koli”. Ale nichto jakoś ne pryznavavsie. Diaďko Gryša pokazav mniê vsiê fotografiji, jakije ono miêv, ale my takoho zdymka ne znajšli. Tiota Vala, udovicia po druhum maminum bratovi, Koli, tože ničoho ne znajšła. Mniê podumałosie, što, pevno, uže nikoli ne znajdetsie. Ale koli my byli na pochoronach diaďka Gryšy, mama raptom u kutočku, na kredensi, zobačyła ramku z paroma fotografijami.

– O! Podivisie! – pokazała vona mniê. – To môj tato i bratik.

Ja vziała maleńki zdymok do ruki i stała uvažlivo pryhladatisie. Na zdymkovi na łavci sidiêv MÔJ diêd Andrêj, a po joho bokach stojali mama i Lonia.

– Vitaj, dziadku, – podumałosie mniê. – Narešti ja tebe pobačyła, narešti spotkała. Ty teper dla mene stavsie zusiêm realny. I jakaja ja podobna do tebe. Taki samy nôs, brovy, takije samy huby, ono v mene kruhliêjšy tvar, kotory ja dostała po tatovi. Nichto ne skazav by, što my ne svojiê. A mama to vyhladaje zusiêm jak ja abo moja sestra Ania na zdymkach z ditinstva. Mały Lonia tože do nas podôbny. I baba Jaryna pravdu mniê skazała, što v tebe silny ruki…

Ja zrobiła pobôlšany odbitok zdymka, opraviła joho v ramku, postaviła na pôłci v pokoji i teper kažnoho dnia baču svoho druhoho diêda i tiêšusie, što v kunciovi my poznakomilisie.

Halina Maksimjuk