Môj lachuvśki diêd Ivan urodivsie v 1898 roci, a pomer u 1979. Vôn prožyv 80 liêt faktyčno v odnôm miêsti, u Lachach, ale za svoje žycie pominiav deržavu i deržavnu vładu, musit, razôv pjať abo šêsť. Diêd urodivsie v carśkuj Rosiji i žyv u jôj do 1915 roku, koli pryjšov, jak diêd kazav, „peršy niêmeć” – kajzerôvśka Nimeččyna, kotora tohdy pujšła z vujnoju proti Rosiji. Pud uładoju nimećkoho kajzera Wilhelma II Lachi ostavalisie try-štyry roki, potum nastała „perša Pôlšča”. U 1939 roci pryjšli soviêty, a v 1941 – „druhi niêmeć”, kotory proderžavsie do liêta 1944. Potum nastała „druha Pôlšča”, komunistyčna, jakaja v žyci diêda okazałasie najbôlš stabilnym režymom.

Koli zdarałosie, što chtoś z polakuv mniê kazav, što pravosłavny na Pudlašy to ne autochtony, a pryveziany carom neviď-skôl z Rosiji, to ja jomu rozkazuvav pro vypadok mojoho (i ne tôlko mojoho!) diêda, kotory za svoje žycie odviêdav šêsť krajin, siediačy ciêły čas na odnôm miêsti. Z našoji perspektyvy sprava vyhladaje tak, što my ciêły čas ostavalisie na Pudlašy, a do nas pryvozili razny deržavy i režymy.

Tak, treba tut zrobiti małuju ohovôrku – z kunciom liêta 1915 roku čuť ne ciêłe pravosłavne Pudlaše vyjichało v Rosiju, „u biêženstvo”. Try-štyry roki, poka lude ne začali voročatisie z Rosiji, u jakôj šaliêła revolucija, hołod i chvoroby, Pudlaše było zbôlšoho pustoje, pokinuty chaty butviêli i rozvaluvalisie, a pola zarostali ziêlom i samosiêjnymi korčami. Ale diêdova simja tohdy ostałasie na Pudlašy, choť tože była vže vybrałasie v Rosiju.

Diêduv baťko, a môj pradid, nazyvavsie Łukjan. To vôn čomš postanoviv, što simja rušyt u Rosiju puzniêj, čym inšy lude z vjoski. Pro Łukjana ostałosie v našuj simiêjnuj pameti tôlko kilka vspominok. Po-perše, Łukjan byv dva razy žonaty. Z peršoju žônkoju v joho byli dočki Nadzieja (Dzieja) i Viêra. A joho druha žônka – imje kotoroji, jak i peršoji, ne zapometałosie – urodiła troch synôv: moho diêda Ivana, Borysa i Vasila. Po-druhie, Łukjan byv veliznym i môcnym čołoviêkom, kotory môh mnôho zjiêsti – pro joho kazali, što vôn môh zjiêsti na obiêd ciêłoho barana. Po-tretie, Łukjana z simjoju v 1915 roci po dorozi na vschôd pospiêli perepuniti niêmci i zavernuti nazad, do Lachôv. U tôj dorozi propała diêdova sestra Viêra, kotora vže nikoli ne vernułasie dodomu. A vsiê inšy vernulisie do Lachôv i kilka liêt žyli v preč pustôj vjosci. Nu a kruhom stojali inšy pustyje vjoski. Puv viêku puzniêj diêd mniê rozkazuvav, što vôn z baťkom čas od času vyjizdžali v jakuju-leń susiêdniu vjosku i rozkopuvali hliniany abo zemlany tôk u čužych kłuniach, šukajučy tam schovanoho hospodarami zbôža. Lude vyjiždžali v Rosiju, jak dumali, na korotki čas, a tomu chovali zbôže, kob było čym siêjati i z čoho spečy peršy chliêb, jak vernutsie. Na samum diêli našym ludiam voročatisie z Rosiji na Pudlaše dovełosie čerez try-štyry roki, a to i puzniêj. I zakopane pered vyjizdom zbôže poprêło i pohniło, koli joho raniêj ne poznachodili i ne pozabirali takije šukalniki, jak môj diêd i pradid, kotory vernulisie dodomu značno raniêj za inšych. Ostatnia viêstka pro pradida Łukjana, jakaja zachovałasie v našuj simiêjnuj pameti, dotyčyła joho chvoroby – vôn velmi môcno zanedužav, i diêd povjôz joho do doktora v Biêlśku. Łukjan uže ne môh choditi, a môj diêd ne dav rady sam odin vyniati baťka z voza i zanesti joho do doktora, bo, jak ja vže kazav, Łukjan byv čołoviêkom veliznym i tiažkim. Siête zobačyv odin nimećki vujskôveć i, zapunivšy kilkoch chodakôv na hulici, rozporadivsie, kob vony pomohli diêdovi zanesti baťka do doktora…

 

* * *

Diêd, na odmiênu od našoji pobihuščoji baby Maryji, kotora była v biêženstvi i naohuł lubiła byvati sered ludi, byv čołoviêkom môcno posidiuščym. Vôn ne lubiv ni jiêzditi v hosti, ni choditi do cerkvy. Nakôlko mniê zapometałosie, odinoju prymalnoju dla diêda formoju pudderžuvania kontaktu z inšymi luďmi byli večurki, na kotory vôn chodiv do vjoski, de naohuł spotykavsie z inšymi didami v chati slipoho i puvgłuchoho Ivanka. Toj Ivanko miêv radivo, pry kotorum u dovhi osiênni i zimovy večorê zbirałosie v joho chati čołoviêk deseť didôv po 60-70 liêt, kotory smalili paperosy iz smerdiuščoji machorki, gandoryli pro svoju mołodosť za cara i słuchali radiva na korotkich falach, nastavlanoho puvgłuchim hospodarom na povny regulator. Posidiêvšy tak hodiny dviê-try, nasłuchavšysie radivnoji tryskotniê z šumom i nakuryvšysie do odurenija, môj diêd voročavsie na chutor. Časom razom z jim voročavsie i ja, koli mniê vypadało pujti na večurki do svojich škôlnych koleguv. Najčastiêj odnak my z diêdom chodili razom na večurki do našych susiêduv na koloniji, Orechôvśkich, de my hrali v karty i słuchali historyjuv z-pered peršoji i druhoji vujny – jak to za cara i za „peršoji Pôlščy” byvało – kotory rozkazuvav abo naš diêd, abo diêd Orechôvśkich, jaki miêv prôzvisko Svistun. A našoho diêda, jak ja zhaduvav uperuč, prozyvali Machnom.

Môj diêd na takich večurkach najbôlš rozkazuvav pro toje, jak vôn pobôlšuvav svoju hospodarku i sudivsie za zemlu z sestroju Dziejeju i bratami Borysom i Vasilom, poka z jimi ne rozsudivsie i ne pospłačuvav jim kompensaciji za toje, što vony jomu na samum diêli pokinuli vsio Łukjanove pole. Dzieja, kotora nikoli ne vyjšła zamuž, perejiêchała žyti do Biêlśka. Koło našoji hospodarki v Struzi ostavavsie uzki pasok, jaki naležav do Dzieji – siêty pasok zemliê my i nazyvali Dziejinym. Ale Dzieja na jôm ničoho ne robiła, i vôn ležav obłohom ciêły toj čas, jak ja žyv u Lachach. Diêduv brat Borys pujšov u prystupy do Vôjšok. A najmołodšy z bratôv, Vasil, ostavavsie v Lachach dovhi čas i šče pospiêv popilnovati diêdovych diêti, koli vony začali roditisie v druhuj połovini 1920-ch liêt. A potum Vasil oženivsie i pujšov žyti do Bielśka. Jak vyhladali vsiê tyje diêdovy sudy za zemlu i jak diêd pobôlšuvav svoju hospodarku v Struzi – ja ne mohu rozkazati, bo tohdy, koli ja pro vsio siête čuv od diêda, ja byv zamały i mnôho z toho, pro što vôn rozkazuvav, mniê było neponiatne. Pomnitsie tôlko, što diêd raz-po-raz zhaduvav mirničych i notarusuv, z kotorymi jomu prychodiłosie miêti diêło, i často povtorav słovo komasacija, jakoje miêło mnôho spôlnoho z tymi sudami. Diś ja vže ponimaju, što raniêj Łukjanova zemla była porozkiduvana v raznych mistiach – to byli naohuł zahony šyrynoju na dva-try metry, jakije mohli tiahnutisie i po kilometrovi. Usiê inšy lachuvśkije hospodarê miêli zemlu v takich samych dovhich zahonach-šnurkach, porozkiduvanych po ciêłuj okolici, i komasacija polahała na tôm, što hospodarovi zaminiali pjať čy šêsť kuskôv zemliê v raznych mistiach na odin bôlšy kusok v odnôm miêsti. Usiê tyje mirničo-notarusny procedury, pro jakije dokładno i mnôho razy rozkazuvav naš diêd na večurkach liêt sorok posli komasaciji, byli dla mene zanadto skomplikovany i neponiatny, kob ja môh jich zapometati i rozkazati pro jich teper. Tohdy mene v diêdovych historyjach najbôlš cikaviv tôlko odin fakt – pered komasacijeju diêd z baboju žyli v samôj vjosci, a posli toho, jak jim skomasovali hospodarku v Struzi, vony perenesli svoju chatu (a z joju i kłuniu) na koloniju, kotora była oddalana od vjoski pryblizno na kilometer. Aha, dumałosie mniê, to i my koliś žyli v seliê! I pro siête ja potum z honorom rozkazuvav svojim kolegam – tak skazati, našy žyli i v seliê, i na chutory, a vašy – ciêły čas tôlko v seliê…

 

* * *

Poka žyła baba, to značyt do 1967 roku, diêd staravsie komanduvati na hospodarci i kazati mojomu baťkovi, što treba siêjati i saditi na našum poli, koli i v jakôm miêsti. Zemla u nas była velmi słabaja, naohuł pjatoji i šostoji klasy podług klasyfikaciji,й jakuju tohdy vykorystovuvali dla ociênki jeji urodžajnosti. Zdajetsie, byv i neveliki kusok zemliê četvertoji klasy, ale chutčej za vsio to była klasa IVb, a ne IVa. Na siêtum kuskovi čas od času siêjali pšeniciu abo jačmiêń. A tak naohuł to my v Struzi siêjali žyto i oves i sadili kartopli. Bôlš ničoho ne vdavałosie. Ale koli šče na hospodarci komanduvali diêd z baboju, to v nas na poli možna było pobačyti proso, lon, kołopni, viêjku, serdelu, łubin, koniušynu, kormovyje buraki i brukvu. Uprava vsioho siêtoho potrebuvała mnôho času i kłopotu, a korysti z jijiê było velmi mało. Čuť ne vsio, što my produkovali na hospodarci, išło na pudtrymanie samoji hospodarki i ludi na jôj. Žyvy i regularny dodatkovy hrôš byv tôlki z korovinoho mołoka, kotore kažny deń my zdavali v mlečarni v Lachach. A zarôbok na zbôžy abo na sviniach čy tiôłkach, kotory my zdavali raz na rôk na kontraktaciju, byv velmi sumniêvny – nichto na samum diêli ne znav, čy hrošy za prodanu sviniu pokryvali košt kormu i ludśkoji praci, jakije spotrebilisie dla hodôvli. Koli b môj baťko ne zaroblav stolarkoju i majsterkoju, to doma naohuł ne było b hotovoho hroša. Nu i koli diêd perestav rozporadžatisie na hospodarci, to môj baťko vyrazno pominiav hospodarču strategiju i môcno ohraničyv naš produkcijny asortyment na poli. My tohdy naohuł stali siêjati tôlko žyto i oves, saditi kartopli i dva razy na rôk kositi i sušyti travu na našuj łonci, kotora v nas zavełasie posli toho, jak była provediana melijoracija (drenažovanie), i my zaorali časť pasovoho i posiêjali travu. Usia naša hospodarka była v odnôm kuskovi – ohułom 12,6 hektara ornoji zemliê i pasovoho. Nu i šče byv u nas kusočok liêsu – vôn znachoditsie ne bôlš čym puv kilometra od našoji hospodarki. Diś połovina siêtoho areału naležyt do mene, a druha połovina – do moho brata.

 

* * *

Môj diêd ne môh sobiê ujaviti i darovati do kuncia svoho žycia, što naša hospodarka odnoho dnia može ostatisie bez hospodara i dohladu. Joho maroju było, kob ja unasliêdovav lachuvśkuju zemlu i stav hospodarovati na jôj. Mniê prypominajetsie, što šče rôk pered svojeju smertieju, koli ja vže byv studentom fizyki v Varšavi, diêd pudčas mojich liêtnich vakacijuv namovlav mene kinuti universytet, vernutisie do Lachôv i zaniatisie hospodarkoju. Diêd ciêły čas, jak mniê zdajetsie, dumav, što ja pujšov učutisie do miêsta, bo dla mene v Lachach było zamało zemliê. Tomu vôn spokušav mene šče perspektyvoju unasliêdovania doma i horoda posli joho mołodšoho brata Vasila, kotory žyv u Biêlśku i nasliêdnikuv ne miêv. A ja tohdy nijak ne môh roztłumačyti mojomu môcno posidiuščomu diêdovi, kotory prožyv 80 liêt na odnôm miêsti, što mniê chutčêj za vsio žyti v odnôm miêsti ne sudžane.

(Protiah bude)

Jan Maksimjuk