2 студзеня 2024 года споўнілася 100 гадоў з дня дня нараджэння беларускага гісторыка, рэлігійнага дзеяча, публіцыста і выдаўца з Лондана Юры Весялкоўскага (1924-2017). Так хутка бяжыць час, што нават і не верыцца, што ў гэтага беларуса (нарадзіўся ў Новым Свержані на Стаўбцоўшчыне) – такі вялікі юбілей. Хаця і пражыў ён 93 гады. Нейкіх сем гадоў не дажыў да свайго стагоддзя. Але ў апошнія гады жыцця ў спадара Весялкоўскага здарыўся інсульт, ён моцна хварэў, таму яму было не да творчасці і не да перапіскі. За ім глядзела яго жонка Марыя Весялкоўская (Ахрымня).
Пазнаёміўся я завочна з Юрыем Весялкоўскім у 1991 годзе. Адшукаў яго хатні адрас і напісаў пісьмо-просьбу, каб мне даслаў адзін з нумароў часопіса „Голас Часу”, які ён выдаваў на беларускай мове ў Лондане. Праз пэўны час я атрымаў ліст і некалькі розных нумароў часопісаў „Аб’еднаньне”, „Званіца” і „Голас Часу”.
Так мы пачалі ліставацца, а часам гутарыць з ім па тэлефоне. Часцей за ўсё ён мне тэлефанаваў, казаў, што даслаў з выданняў яшчэ на мой хатні адрас. А дасылаў ён мне свае кнігі. Першым з іх было выданне „Дарогі Рымскіх Папаў на Ўсход” (Лондан, 1992). Я яе ўважліва прачытаў і зразумеў, што Юры Весялкоўскі, як адзначаў беларускі гісторык Антон Мірановіч з Польшчы, быў у апазіцыі да беларускага ўніяцка-місіянерскага асяродку ў Лондане. У друку заўсёды выступаў з пазіцый толькі праваслаўных вернікаў і супраць польскай шавіністычнай палітыкі ў міжваенны перыяд. Я гэта таксама адчуў, калі пісаў прадмову да яго вялікай кнігі „Дух часу” (Беласток-Лондан, 2005). Напісаць прадмову да гэтай кнігі палемічна-крытычных артыкулаў мяне папрасіў сам аўтар. Я пагадзіўся. Але спачатку трэба было грунтоўна пазнаёміцца са зместам кнігі, перачытаць усе артыкулы, хаця многія з іх друкаваліся ў часопісе „Голас Часу” і я ведаў іх змест.
У кнігу „Дух часу”, сабраную з важкіх праблемных артыкулаў, аўтар уклаў усё сваё жыццё, роздум, боль, няспраўджаныя спадзяванні, памылкі, калдобы шматлікіх дарог, што аддалялі і набліжалі яго да Бацькаўшчыны. Набліжэнне найбольш складвалася ўнутранае – праз роздумнае судакрананне з павучальнымі ўрокамі мінуўшчыны (раздзелы „Аб мінулым Беларусі”, „Усходнія і заходнія суседзі”). Юры Весялкоўскі не паглыбляўся ў свой жыццяпіс. Не імкнуўся разабрацца, як стаўся надлом яго юначай душы, якая пачала ўжо спакушацца сумленнасцю свайго Беларускага шляху. Ускочыць з агню ды ў полымя – на гэта штурхалі абставіны. Ды няпроста было выскачыць з падзей, што ўцягвалі яго ў вогненны вір. Але выжыў і застаўся шчырым праваслаўным беларусам.
Дарэчы, кніга „Дух часу” Юры Весялкоўскага пабачыла свет з маёй прадмовай „Відушчая памяць даследчыка”. Праўда, некалькі абзацаў, якія датычылі Кастуся Каліноўскага і католікаў, ён выкрасліў з прадмовы. Я не стаў з ім спрачацца, таму што адчуваў – гэта вынікаў не дасць і ўсё будзе так, як вырашыў сам спадар Весялкоўскі.
Далей біяграфічныя вехі аўтара кнігі „Дух часу” праглядваюцца пункцірна. „З Мінска лёс закінуў нас у Францыю…”. Затым у польскае войска, што фармавалася ў Італіі. На шчасце, „немцы скапітулявалі ў Італіі” і перад Юрыем расхілілася прасветліна вучобы ў польскай гімназіі пры войску. Вось там і намецілася вядучая ідэя далейшага жыцця на чужыне: аб’еднанне! Настойлівае адшуканне беларусаў дзеля аб’еднання. Асабліва ўцалелых маладых беларускіх сіл, што групаваліся пры гімназіях. Рыхтаваўся грунт для беларускай арганізацыі – неадкладна, прыспешна. З афіцыйнага дазволу галоўнага штабу польскай арміі. Стаўся не дужа абяцальным той першы агульны З’езд Беларусаў Вялікабрытаніі ў Лондане (1947 г.). Былі гімназіяльныя звальненні, былі ганенні. Аднак пазітыўная роля З’езда заключалася ўжо ў самім стварэнні першай беларускай арганізацыі: Згуртаванне беларусаў у Вялікай Брытаніі (ЗБВБ). На жаль, сілы супрацьдзеяння вялі да расколу гэтай яшчэ неакрэплай арганізацыі. Убачылася небяспека з самымі сумнымі наступствамі. Тым, хто выйшаў з ЗБВБ, прыйшлося закладваць новую арганізацыю – Хрысціянскае Аб’еднанне Беларускіх Работнікаў (ХАБР). Ёсць у гэтай назве дамінуючае слова: АБ’ЯДНАННЕ. Слова-ідэя – у імя пераадоленьня расколу. Дзякуючы высілкам сяброў новай арганізацыі ўзнік, такім чынам, шырокавядомы ў заходніх колах часопіс „Аб’еднаньне”(1948 г.), штомесячнік, якому Юры Весялкоўскі аддаў восем гадоў шчырай арганізацыйна-творчай працы (1954-1962). У свет выйшлі больш сотні нумароў. Потым яшчэ два гады выдавалася „Званіца” (1974-1976).
Юры Весялкоўскі з усім сваім выдавецкім вопытам і сумленнасцю быў пакліканы да працягу – прыняў нялёгкі клопат рэдагаваньня двухмесячніка „Голас часу” (1989-1996). Часопіс разгортваў далей магчымасьці яго публіцыстычнага дару творчасці. „Голас часу” пісаў праўду, часам горкую, але праўду, – падкрэсліваў гэты дужа істотны момант аўтар, шчыры працаўнік па прызванню і ўсвядомленаму абавязку. – Можа каму і гэты мой артыкул не падабаецца, у якім я выказваю крыўды. Але тут не ходзіць пра мяне, але пра жыццё беларускай арганізацыі і тыя беларускія часопісы, што заўчасна памерлі праз несвядомую дзейнасць некаторых людзей. Кожны з нас робіць памылкі, але на некаторыя з іх не можа быць апраўдання. Людзі павінны памятаць, што на свеце многа што мяняецца і ўсякія хітрыкі, ашуканствы, нажывы і праступствы толькі да часу”. І з аўтарам можна пагадзіцца. Дарэчы, амаль усе нумары гэтага часопісу я маю ў сваёй хатняй бібліятэцы. Ды і сяды-тады друкаваўся на яго старонках, асабліва што датычыць праваслаўнай гісторыі, тых жа Жыровічаў, гутаркі з праваслаўнымі святарамі, вершы і г.д. Цяпер гэта ўжо гісторыя.
З 1946 года Юры Весялкоўскі жыў у Лондане. Працаваў на розных работах, у тым ліку на фабрыцы на Актон Таўн у Сі-Ай-Ві, потым у фірме „Брытыш Гір Грайндыбанк” і на фабрыцы „Інтэрнашанал Тайм Рэкордынг”. Свой жыццёвы шлях беларус са Стаўбцоўшчыны апісаў у кнізе „Няясна мроіліся новыя дарогі” (Лондан, 1997). Ва „Уводзінах” да яе доктар гістарычных навук Антон Мірановіч адзначыў, што „ўспаміны Юрыя Весялкоўскага набліжаюць чытачу вобраз беларускай эміграцыі ў Вялікабрытаніі, знаёмяць з іх палітычным, рэлігійным і прафесійным жыццём. Чытачы атрымаюць таксама добрае і аўтэнтычнае апісанне падзей, якія адбыліся ў 1939-1944 гадах на тэрыторыі Беларусі…”.
Акрамя вышэй названых выданняў з друку выйшлі кнігі Юрыя Весялкоўскага: „Што прывяло Армію Краёву на Беларусь?” (Лондан, 1995), „Беларусь у Першай сусветнай вайне” (Беласток-Лондан, 1996), „Нарысы па гісторыі Беларусі. Частка I – да 1384 года” (Беласток-Лондан, 1998), „Па слядах Другой сусветнай вайны” (Вільня, 2002), „Нарысы па гісторыі Беларусі” (Беласток-Лондан, 2002), „Рабы ў старажытным і сучасным свеце” (Беласток-Лондан, 2003), „Ад Гарбачова да Белавежы” (Беласток-Лондан, 2004), а таксама зборніка вершаў „Каляды на чужыне” (Вільня, 1999) і іншыя.
Сяргей Чыгрын
Фотаздымкі з архіва аўтара
