Nocami z pod ramion krzyżów na rozdrogach

sypie się gwiazd błękitne próchno

chmurki siedzą przed progiem w murawie

to kule białego puchu

dmuchawiec

Księżyc idzie srebrne chusty prać

świerszczyki świergocą w stogach

czegóż się bać

(Józef Czechowicz, „Na wsi”, 1927)

Jak mniê diś dumajetsie, dekada 1970-ch liêt nanesła peršy napravdu fatalny vdar po tradycijnomu „układovi žytia” pudlaśkoji pravosłavnoji vjoski. Tak zvane gierkowskie przyspieszenie v ekonomici, realizovane v peršuj połovini 1970-ch za zahraničny kredyty, začało bezlitosno „vysmoktuvati” našu vjosku demografično. Mołodyje na sioliê, chto tôlko naučyvsie bôlš-menš hramotno čytati i pisati v pudstavôvci, kinulisie masovo do miêsta, kob u zavodôvci pryučytisie do jakojiś profesiji i začepitisie na mjastovuj roboti. Bo v miêsti lude praciovali ne od rania do večora, jak na sioliê, a tôlko vôsim hodin. I v 1970-ch u miêsti była mnužêń raznych zavodôvok i technikumuv, a fabryki i inšy zakłady proponovali mnužêń robočych mistiôv. Zemla, za kotoru v minułych desetiliêtiach hospodarê na mnoholudnum pravosłavnum sioliê deržalisie pazurami i zubami, raptom stała menš važnoju, a to j zusiêm nevažnoju dla chłopci i divčeniat kruhom Biêlśka i Hajnuvki. Tradycijny posah – puv hektara abo hektar pola – z jakim hospodar oddavav dočku zamuž za syna inšoho hospodara, ostavsie rytuałom minułosti. Bo v 1970-ch vjoskovy divčata perestali vychoditi zamuž na vjosku i šukali sobiê kavaliêruv (tych samych vjoskovych chłopci) u miêsti. Ideałom žyciovoji stabilizaciji i zamôžnosti našoho narodu stali mieszkanie w bloku, państwowa posada i fiat – 126p abo 125p.

Odtôk mołodych z sioła do miêsta načavsie vže v 1960-ch, tôlko tohdy vôn ne byv taki vyrazny i odčuvalny, jak deseť liêt puzniêj, bo sioła v 1960-ch byli perenasiêlany. Ale siêty raniêjšy odtôk dav uže odčuvalne nastupstvo v gierkovśkuj dekadi, koli v našych vjoskach stali začyniati małyje pudstavôvki (tohdy začynili i moju v Horodčyni) i organizovati naučanie v bôlšych škołach, perevažno v tak zvanych zbiorczych szkołach gminnych. U vjoskach pud kuneć 1960-ch i na počatku 1970-ch rodiłosie vže vyrazno menš diti, a v nastupnych desetiliêtiach narodžalnosť opustiłasie praktyčno do zera, i vjoski načali vymirati.

Ne skažu, kob ja duryv sobiê hołovu siêtymi peredviêstnikami našoji demografično-etničnoji katastrofy v seredini 1970-ch, koli byv licejistom u Hajnuvci. Tym ne menš ja odčuvav, choť i ne preč jasno, što môj sviêt nevchilno miniajetsie i stajetsie dla mene štoraz menš „svôjśki” i štoraz bôlš „inšy”. Koli v subotu popołudni ja jiêchav autobusom z Hajnuvki do Klenik, kob odviêdati baťkôv i brata na našum chutory i vziati wałówkę na nastupny tyždeń, u autobusi vsiê mojiê poruvesniki hovoryli po-svojomu. Ale ja viêdav, što na hulici v Hajnuvci i v svojich zavodôvkach vony hovorat mižy soboju i z svojimi mjastovymi kolegami vže tôlko po-pôlśki. Miêsto pereinačuvało naš „svôjśki” sviêt i systemu vartostiuv, kotoru my vynesli z domu ditinstva. I pryščêpluvało nam i našuj movi kompleks nepovnociênnosti.

 

* * *

Na našuj koloniji v Struzi v 1970-ch liêtach usio išło štoraz tołkoviêj i ku lepszemu. Možna skazati, ne tôlko my z bratom, kotory tohdy miêli ciêłu viêčnosť pered soboju, divilisie z nadiêjoju i optymizmom u budučyniu, ale i tato z mamoju, jakim tohdy było vže po sorok liêt, miêli pryčyny byti zadovolanymi. Posli smerti baby Maryji v 1967 roci naš diêd Ivan perestav mišatisie v diła na hospodarci, i tato z mamoju stali hospodarovati po-svojomu, što dovoli chutko dało istotne poliêpšanie našoji finansovoji sytuaciji. Možna skazati, u Struzi tože nastupiło svoje cyvilizacijno-ekonomične przyspieszenie: u 1970-m roci na našu koloniju narešti doveli elektryčnosť i my kupili radivo z gramofonom i čorno-biêły televizor; na počatku 1970-ch tato zmurovav novu oboru zamiś derevjannoji i hniłoji kłuni, kotoru postavili odrazu posli vujny, i obstalovav u jôj poradočnu stolarśku majsterniu z heblarkoju; u seredini 1970-ch my kupili soviêćkoho trachtora marki владимирец i pozbylisie odnoji kobyły, a potum i druhoji; tato kupiv šče motora wuesku, kotorym naučyvsie jiêzditi i ja. Brat Alik chodiv do pudstavôvki v Horodčyni, kotoru z vuśmiklasovoji za mojoho času zrobili štyrochklasovoju, a potum pujšov do škoły v Klenikach. Do škoły v Klenikach, u zimovy čas, stali choditi i našy baťki, kob otrymati posviêdčanie zakunčenia pudstavovoji edukaciji. Diś uže ne pryhanu, jakaja była formalna pryčyna tych večorovych kursuv osviêty dla rolnikuv – možlivo, kursy byli jakoś zvezany z reformoju systemy socijalnoho ubezpečenia, bo jakraz za Gierka i rolniki otrymali pravo do emerytury. U kažnum razi tyje kursy bačatsie mniê z disiêjšoji perspektyvy jak najvyžšy punkt našoji sielanki i idyliji v Struzi: na zimovych feryjach, koli ja pryjizdžav z Hajnuvki dochaty, my vsiê, ja, brat, tato i mama siadali večerom na šyrokum tapčanovi v onkiêry i robili razom zadački z arytmetyki. My z Alikom učyli našych baťkôv dodavati, množyti i diliti ułamki, pro kotory vony ne pospiêli naučytisie v svojôm ditinstvi, bo tohdy była vujna i okupacija i svoju edukaciju vony zakônčyli na druhuj-tretiuj klasi pudstavôvki, ne dojšovšy jak sliêd do takoji mudrosti jak ułamki. U onkiêry stojała piêčka, jakuju kažnoho dnia zimoju my propaluvali nanuč, kob u chati było tepło do rania. Večorami na žarovi v tôj piêčci my pekli obôbrany kartopli (a časom i v łupinach). Posli cvičeniuv z ułamkami mama prynosiła z komory kusok dobre peremerzłoji sołoniny, rêzała jijiê na skryločki, i my večerali pečanymi kartoplami i toju peremerzłoju sołoninoju. Nikoli potum večera ne smakovała mniê tak čudiesno, jak tohdy, puv stoliêtia tomu na chutory v zimovuj Struzi.

Dva liêtni miêseci vakacijuv ja provodiv tože na svojôm chutory, pomohajučy z bratom baťkam u roboti. U hrybny čas chodiv u liês po hryby, u sinokosy sušyv i zvoziv siêno do kłuni i na vyški nad novoju oboroju, u žniva potiêv i nabivav sobiê v soročku ostianki, pudbirajučy žyto i zvezujučy snopy. Było nelohko, ale nichto ne narykav. Na łonci nedaleko našoji sidliby pachła skošana trava, nad pruhmeniom šumiêli berozy, na poli po druhi bok dorohi z Lachôv do Kožyna praciovali lude z našoji vioski, nadvečôrkami v tišyniê myčali objiêdiany travoju korovy, voročajučysie nanuč do svojich chlivôv, a v poviêtry rozychodivsie zapach sviêžych korovinych lipjoškuv. Było bajki. I naveť kazočno.

 

* * *

U tretiuj klasi liceja ja stav žyti v hajnuvśkich svojakôv z babinoji storony, kotory miêli dôm koło hulici Górnej, mižy šosoju na Biêlśk i hulicioju Botaničnoju. Na peršum poverchovi v tych svojakôv byli nevelički pokojčyk i łazienka, tak što žyłosie mniê tam dovoli komfortovo i w niekrępujących warunkach. Do liceja, pravda, było dalekovato, i mniê treba było vyjti z domu ne puzniêj jak v połovini vośmoji, kob pospiêti do peršoho škôlnoho zvonka. Chodiv ja naohuł hulicioju Bielską, potum 1-go Maja, a potum Wyzwolenia, pry kotoruj byv naš licej. Istniêła i doroha „navproščki”, čerez łonku abo, može, pasovoje, kotorym perepłyvała rêčka Leśna (Prawa). Rêčku treba było pereskočyti, kob potum vyjti na kolijovy perejiêzd koło koliśnioho autobusovoho vokzału abo na kładku nad kolijovymi torami, kotora była naproti hulici Lenina. Takim sposobom je oščadžav minut deseť dorohi, ale perestav tudoju choditi posli toho, jak, skačučy raz čerez rêčku, odnoju nohoju trapiv u vodu. Leśna v Hajnuvci v toj čas była žudko smerdiuščym i toksyčnym ściekiem, kotorym spłyvali na Biłoruś chrên znaje jakije chemikaliji i šmary z Chimičnoji (Zakłady Suchej Destylacji Drewna). Odrazu posli toho nevdałoho skoku ja vernuvsie do svojoho pokojčyka, opołoskav nohu (kob skôra ne zliêzła!) i poprobuvav odmyti załojmany nahavici, ale daremno – dovełosie jich vykinuti, jak i škarpety. Do škoły v toj deń ja ne pujšov.

U četvertuj, maturalnuj klasi ja žyv razom z mołodšymi kolegami z Lachôv, bratami Vołoďkom i Gienikom, kotory chodili do hajnuvśkoji zavodôvki (Zespół Szkół Zawodowych). My žyli v starôm i veliznum derevjannum domi na rohovi hulić Lipowej i 1-go Maja, u kotorum kilka liêt raniêj poselilisie jich didy. Doroha do liceja zajmała mniê dva razy menš času, čym rôk raniêj, koli ja žyv koło Bielskiej i Górnej. A Vołoďka i Gienik miêli do svojoji zavodôvki ne bôlš čym dviêstie metruv. Vołoďka posli zavodôvki vernuvsie na hospodarku do Lachôv, a Gienik pujšov do technikum. Gienik stav znakomitym sportôvciom – čempijonom Pôlščy v trojnôm skokovi (trójskok) i reprezentantom krajiny na Olimpijadi v Barceloni v 1992 rokovi. A potum zakônčyv Akademię Wychowania Fizycznego i praciovav učytelom wuefu v Biêlśku.

 

* * *

Tretia i četverta licejśki klasy byli časom, u jakôm ja najbôlš intensyvno zapovniav prohały v svojôj kulturalnuj edukaciji. Hovoru tut ne tôlko pro kinovy filmy, kotory staravsie hlediêti pry kažnuj okaziji, to značyt, praktyčno stotyžnia chodiv na filmovy seans u kini Leśnik. Hovoru tože pro muzyku i literaturu. U tretiuj klasi ja kupiv kasetovy magnetofon i od škôlnych koleguv, kotory miêli radiva z UKF-om, poperehryvav na kasety najvažniêjšu „klasyku” pop- i rock-muzyki toho času. Chodiv tože dovoli regularno do miêśkoji biblijoteki v Hajnuvci, zrobivšy vperuč dovhi spis svitovoji literaturnoji klasyki, kotoru mniê „musovo” było pročytati. Nu i čas od času kuplav knižki v kniharni. Divčeniatami tohdy ni praktyčno, ni teoretyčno ne interesovavsie.

Nauka v licejovi išła mniê dobre z usiêch predmiêtuv, koli ne ličyti košmarnoji bijologiji. Na lekcijach bijologiji ja čuť vytiahav na trôjku. Odnak na maturalnum posviêdčani, na jakôm miêv bôlšosť pjontok i kilka čvôrok, učytelka bijologiji, zlitovavšysie, postaviła čvôrku, kob ne psovati humoru ni mniê, ni sobiê. Nu što ž, ne vspominaju jijiê samuju i jeji lekciji pryjemno, ale za tuju čvôrku kažu spasibo. Deś pud kuneć tretioji klasy ja vže viêdav, što pujdu studyjovati fizyku v Varšavi. Jaki tołk i jakaja korysť mniê bude z fizyki – ja tohdy ne dumav. Fizyka v toj čas była dla mene čymś abstrakcijnym i nepraktyčnym, jak muzyka, literatura čy matematyka. Ale ja tohdy ne dumav u kategoryjach žyciovoji dociêlnosti i praktyčnosti. Cikavivsie sviêtom naohuł i vtiahav u sebe viêdu jak hubka vodu, bez ohladu na osobistu korysť. I angielśkoji movy včyvsie poza škołoju tože bez jakohoś praktyčnoho ciêlu – prosto kob znati.

U Hajnuvci ja šče zusiêm ne dumav, čoho mniê tak napravdu treba od žytia i kudy vono povinno mene zavesti – ja płyv za ohulnoju tečoju i rozhladavsie na vsiê boki, ale poka što ne bačyv svojoho berehu.

 

* * *

Z licejśkoho času zapometavsie mniê velmi cikavy filmovy cykl u televiziji pud nazvoju Filmoteka Arcydzieł. Siêty program prydumav televizijny žurnalist i filmovy krytyk Jacek Fuksiewicz: raz na tyždeń, zdajetsie, u seredu posli večorovoho Dziennika, televizija pokazuvała jakiś klasyčny i vybitny film z historyji svitovoji kinematografiji. Pered filmom była obovjazkova pogadanka jakohoś krytyka. Sperša było v siêtum cyklovi mnuhovato soviêćkich filmuv, nerêdko necikavych, ale z časom zjavilisie i šedevry svitovoho kina – filmy takich režyseruv, jak Akira Kurosawa, Vittorio de Sica, Luchino Visconti, Jean-Luc Godard, Francois Truffaut, Alfred Hitchcock, Joseph Losey, Luis Buñuel, Andrej Tarkovskij, Federico Fellini, Alain Resnais… To byv velmi istotny etap u mojôj kulturnuj edukaciji. Prypominajutsie mniê šče dviê knižki pro historyju kina, kotory ja tohdy čytav i perečytuvav po kilka razy: Jerzy Płażewski, 200 filmów tworzy historię najnowszą kina (1973) i Aleksander Jackiewicz, Mistrzowie kina współczesnego (1977). Nu a pro spuvčasne kino, jak ja vže zaznačav uperuč, my z Vłodkom doznavalisie z časopisuv „Film” i „Ekran”. Ne vsiê varty pobačenia filmy komunistyčna cenzura dopuskała na ekrany v Pôlščy, ale pro vsiê z jich možna było pročytati v siêtych tyžniovikach (pro filmy, jakije ne spodobalisie cenzury, teksty i recenziji byli, zrozumiêło, hańbovalny, ale informacija pro jich usio ž prosočuvałasie).

Odnym z tohdy sviêžych filmuv, kotory zrobiv na mniê môcne i nezabyvne vraženie, byv „Taksówkarz” (Taxi Driver) Martina Scorsese z 1976 roku. Jak mniê zdajetsie, ja pospiêv pohlediêti joho šče v kini „Leśnik” u Hajnuvci (choť ne vyłučane, što siête mohło byti vže puzniêj, u Varšavi). Diś nema nijakoho sumniêvu, što siêta kartina to klasyka kina i odin z najvybitniêjšych filmuv ne tôlko amerykanśkoji, ale i svitovoji kinematografiji. To same siêty film zrobiv filmovoju zôrkoju aktora Roberta De Niro, i to same v siêtum filmovi vystupiła v roli kilkunastoliêtnioji prostytutki 13-liêtnia Jodie Foster, kotora potum, jak i De Niro, stała jaskravoju zôrkoju amerykanśkoho kina. Było b nekiepśko, kob chtoś u pôlśkuj tak zvanuj publičnuj televiziji zapustiv spuvčasny cykl Fimoteka Arcydzieł (to značyt, povtoryv ideju Jacka Fuksiewicza) i pokazav filmy, zroblany posli dekady 1970-ch, kotory zasłuhovujut toho, kob vujti do osnôvnoji edukaciji kažnoho kinomana.

 (protiah bude)

Jan Maksimjuk