Іх родзімае старонне было далучана да Савецкага Саюза, і Польшча туды не вярнулася. Ведаючы, чаго чакаць можна ад саветаў, яны пакінулі бацькоўшчыну і падаліся ў чужы і зусім невядомы край. З двух зол выбралі невядомае. Яны адмовіліся ад усяго, што мелі ў жыцці, каб з’ехаць як мага далей. Не ведалі, што чырвоная чума, у крыху іншай форме, дастане іх усюды. Людзей засталося няшмат, у асноўным старыя і адзінокія, чакаўшыя толькі смерці, каб пахаваць іх на сваёй зямлі. А што значыць быць савецкім падданым, яны за два гады спазналі спачатку пад савецкай, а потым нямецкай акупацыяй.

Міхал Лукша нарадзіўся ў 1909 годзе ў ашмянскім засценку Дукойні. Скончыў школьную адукацыю на чатырох класах пачатковай школы. Яму змалку прыйшлося шмат працаваць. Жылі яны ўсяго на трох гектарах хутара. У 1929 годзе быў прызваны на тэрміновую вайсковую службу на два гады. Служыўшы ў 19-м палку палявой артылерыі ў Новай Вілейцы пакінуў армію ў званні старшага бамбардзіра. Неўзабаве ён ажаніўся з Бенедыктай і нарадзіўся ім першынец, а потым і другое дзіцятка.

Пачалася вайна, і ўвесь той свет разваліўся

„Мяне прызвалі ў 19-ы полк лёгкай артылерыі. Мы ўдзельнічалі ў перадавой каля Пятркова-Трыбунальскага. Затым, на працягу наступных некалькіх дзён, мы працягвалі ісці назад. Так мы дабраліся да мяжы з Румыніяй”. Там іх і падабралі савецкія войскі. Згодна з нямецка-савецкай дамовай, палякі мелі выбар, па які бок дэмаркацыйнай лініі яны хочуць заставацца. Лукша абраў савецкі бок, бо яго сям’я засталася на тэрыторыях, якія цяпер былі ўключаны ў склад Савецкага Саюза. Праз некалькі дзён іх загналі ў таварныя вагоны. Рушыў цягнік. У Баранавічах, на здзіўленне, транспарт накіравалі на ўсход. Такім чынам польскія ваеннапалонныя замест таго, каб вярнуцца дадому, як ім было абяцана, апынуліся ў размеркавальным лагеры Юхнава.

Гэта быў адзін з васьмі лагераў такога тыпу НКУС, прызначаных для салдат і афіцэраў польскіх узброеных сіл, КОП і паліцыі. Ужо ў кастрычніку там было каля 10 тысяч чалавек польскіх жаўнераў і афіцэраў. Зняволеных рэгістравалі і дапытвалі. У лагеры быў голад. Была восень, холадна, і з-за гэтага на іх наляцелі ўсякія хваробы. Больш за ўсё дакучалі вошы і блохі. Раніца пачыналася са зняцця кашулі і выісквання паразітаў з усіх куткоў адзення. Па савецкім звычаі допыты праводзіліся звычайна ноччу. Іх абудзіла ад сну каманда «пад“ём» і пытанні пра імёны і паходжанне бацькоў. Карнікі ўсімі спосабамі спрабавалі выцягнуць усё з салдат і афіцэраў. Зняволеныя павінны былі адказаць на пытанні аб вайсковай службе, паходжанні, месцы жыхарства, матэрыяльным становішчы і іншыя.

Адтуль паліцыянты і жаўнеры КОП трапілі ў Асташкаў, дзе іх забівалі стрэлам у патыліцу, а афіцэры скончылі жыццё ў бліжэйшых ямах катынскага лесу.

Тройчы паранены

Агулам Лукша правёў у юхнаўскім лагеры 10 месяцаў. Ён апынуўся ў групе, якую, насуперак заявам аб вызваленні, праз Маскву перавезлі ў Куйбышаў. Там іх размеркавалі на працу ў бліжэйшыя калгасы. Ён не згадваў пра арганізацыю Войска Польскага генералам Уладзіславам Андэрсам. Хутчэй за ўсё, яго не вызвалілі, бо саветы ўсяляк перашкаджалі стварэнню незалежных польскіх атрадаў.

– Я працаваў там да арганізацыі войска Ванды Васілеўскай (пасля арганізацыі арміі Касцюшкі яе камандзірам быў Зыгмунт Берлінг). Я быў прызваны ў войска і накіраваны на навучанне. Потым мяне накіравалі на фронт пад Ленінград. У першыя дні мяне засыпала зямлёй. Я апынуўся ў шпіталі. Быў там нядоўга і неўзабаве зноў апынуўся на фронце.

Калегі выкапалі яго з зямлі толькі таму, што заўважылі, што тырчыць кавалак шынелі. Пра гэта Міхал Лукша не згадвае, ці, можа, тайняк гэтага не ўлічыў?

Бамбардзір Лукша прайшоў увесь баявы шлях. Першае раненне атрымаў на самым пачатку пад Смаленскам. Нягледзячы на раненні, яму ўдалося дабрацца да ўскраіны Берліна. За ўдзел у кампаніі быў узнагароджаны м.ін. Крыжам на Полі Славы. За 14 км да Берліна быў паранены ў галаву аскепкамі гранаты. Яго адвезлі на аперацыю ў Маскву.

«У таты была яміна ў галаве. У яго ўся парэзаная спіна. Гэта быў шнар побач са шнарам, – успамінае дачка Ванда Тшэмілеўская.

Такім чынам ён уступіў у толькі што створаны ў Заходняй Памераніі 4-ы сельскагаспадарчы полк. Пасля капітуляцыі Германіі апынуўся ў Лішкове.

Лішкова, тагачасны Стары Ляс – невялікая вёска, якая месціцца зусім побач з савецкім палігонам у Борна-Сулінова. Там як узводны і адначасова вясковы солтыс дэмабілізаваўся.

На зіму ён перабраўся ў суседні Унемін, але вясной 1946 г. вярнуўся ў Лішкаў. У 1948 годзе ён пераязджае ў Езёрна (сёння Снядова), а пасля пажару гаспадаркі завалодаў сямігектарнай гаспадаркай у Лубове. Там дарабіўся двух каней, каровы, шасці авечак і чатырох парасят.

Усё гэта ён засведчыў на допыце 1 верасня 1953 г., які праводзіў следчы Павятовага аддзела грамадскай бяспекі ў Шчэцінку. Гэта было тады, калі яго абвінавацілі ў крадзяжы спіртнога.

Жонка засталася

Пасля заканчэння вайны Міхал Лукша даведаўся, што яго жонка знайшла маладога рускага, калі ён ваяваў. Яму вельмі хацелася да яе, тым больш, што там пакінуў двух дзяцей – Крысю і Янку. Перасекчы мяжу ўжо было немагчыма.

– Яго добры сябар па арміі Фурманскі сцвярджаў, што ён хацеў застрэліцца ад адчаю. Ведаючы гэта, Фурманскі ўвесь час сачыў за ім, – кажа дачка Ванда. – Нарэшце бацька пазнаёміўся з маёй маці. Была таксама была адзінокай, як і ён. Дома нас было сямёра: Генек, Тадэк, Чэсек, Кшысек і я. Двое памерлі. Я самая старэйшая. Аднойчы да бацькі завіталі мае зводныя сёстры Крыся і Янка… Яны з Фурманскім увесь час трымаліся разам. Гэта былі два жулікі. Праседжвалі разам у шынку. Міхалоўскі таксама быў адным з іх – той быў спакойны і прыстойны.

Сутычка з расейцамі

Міхал Лукша, як вопытны і адметны франтавік, ніколі не хаваў сваіх палітычных поглядаў. У той час за іх прапаведванне асуджалі на працяглыя тэрміны зняволення або на прымусовыя работы ў сілезскіх вугальных шахтах. З-за баявых заслуг Лукшы ўвесь час цярпелі. А паколькі ён быў чалавекам надзвычай зухаватым, то для мясцовых улад ён быў сур’ёзнай праблемай.

Першы службовы рапарт аб яго паводзінах датуецца 24 чэрвеня 1946 года, ён захаваўся ў архівах у рукапісным выглядзе. Там нейкі паручнік Марцік дакладвае свайму начальніку, што ў ноч з 22 на 23 чэрвеня Міхал Лукша, які ў той час быў солтысам Старога Лясу (сённяшняга Лішкава), разам з Людамірам Тычынскім быў арыштаваны… савецкімі салдатамі пад камандаваннем кап. контрразведкі (савецкай контрразведкі) Бурніслава і дастаўлены ў ізалятар у Гросборне. Як сфармулявалі – за напад на расійскую машыну і стральбу па ёй. На той момант абодва былі п’яныя і тлумачылі, што гэта помста расійцам за тое, што яны іх абрабавалі. Харунжы Марковіч ездзіў на месца (пасля аварыі), бо пасеялі яны вялікую паніку.

Невядома, пра якую паніку паведамляе паручнік Марцік.

– Шафёр хацеў уцячы, таму я выхапіў у калегі карабін і прастрэліў шыны, – тлумачыў плютановы Лукша на допыце. Праз некалькі гадоў ён прадставіў гэты інцыдэнт супрацоўніку УБ крыху па-іншаму: – Каля будынкаў маёнтка стаялі рускі капітан і лейтэнант, якія пад гукі стрэлаў пачалі страляць у мяне з пісталетаў. Таму я ўскочыў у кватэру і страляў праз акно. Я страляў у іх тры разы. Праз момант прыехалі саветы на двух грузавіках. Потым завялі мяне ў машыну і адвезлі ў камендатуру ў Гросборне.

Міхал Лукша аказаўся надзвычай характарным. Пасля допыту і, як у іх, жорсткага збіцця, ён адмовіўся падпісваць пратакол. Падзея такая незвычайная, бо калі хто трапляў у кіпцюры саветаў, то звычайна падпісваў усё, што яму згадвалі.

– Калі гэта былі чырвонаармейцы, чаму вы стралялі па іх машыне? Чаму вы не здалі іх у міліцыю, калі пазналі, што гэта тыя самыя, хто вас абрабаваў? – цікавіўся УБовец.

– Па-першае, я сказаў лейтэнанту, што з ім былі тыя ж людзі, якія мяне калісьці абрабавалі. Я нават паведамляў у міліцыю, але яны хацелі ўцячы, таму давялося мне ў іх пастраляць.

– Хто яшчэ, акрамя вас, страляў па машыне і па савецкіх салдатах? Хто ўдарыў шафёра Сцепаненку прыкладам па галаве?

– Шафёр сказаў, што Закшэўскі яго ўдарыў, але я гэтага не бачыў.

Даманскі Юзаф даведаўся

Я, сяржант паадхарунжы Даманскі Юзэф з паліцэйскага пастарунку МО ў Шчэцінку, даведаўся,10 жніўня 1949 г. ад грам. Урублеўскага Мадэста, пражываючага ў вёсцы Лешкаў у гміне Лубова, што грам. Лукша Міхал, пражываючы ў Лубове ў 1946 г. у вёсцы Лешкава на вуліцы застрэліў рускага афіцэра. Пасля страляніны ён публічна заявіў, што той дабіраўся ў яго прыватную кватэру. Пасля расстрэлу таго афіцэра, афіцэры Савецкай Арміі шукалі грам. Лукшу Міхала, але схапіць яго не змаглі, бо грам. Лукша жыў у добрых стасунках з начальнікам пастарунку міліцыі ў Лубове, які схаваў яго ў арышце.

Заўважу, што грам. Лукша, якога я асабіста ведаю, варожа ставіцца як да Савецкага Саюза, так і да цяперашняй сістэмы.

На чыгуначнай станцыі ў Лубове грам.  Лукша Міхал публічна казаў, што хоць ён і партыец, але дажыве да таго часу, калі будзе рэзаць горлы ўсім ППРаўцам. Гэта можа пацвердзіцыь Бжыцкі Павел, які жыве ў Лубове.

Як гэта было?

Тую падзею ўспамінае Ванда Тшэмялеўская, дачка Міхала Лукшы. Нягледзячы на тое, што яна тады яшчэ не нарадзілася, яна ведае гэты выпадак з аповедаў бацькі. У той час сельскагаспадарчай маёмасцю ў Лішкаве распараджаліся салдаты 4-га сельскагаспадарчага і гаспадарчага палка.

Прыходзіць аднойчы савецкі ў скураным паліто і, як у сваім двары, загадвае: я хачу шэсцьдзесят кароў.

– Як я табе іх маю даць, дасі распіску? Не імееш??

– Дам табе, блядзь, распіску, – савет люта пацягнуўся да кабуры. Не паспеў.  Вопытны франтавік аказаўся хутчэйшым. Засунуў яму ў вантробы цэлы магазін патронаў. – Савет лёг як вяпрук – так казаў тата. Вось тады і ўцёк ад іх, схаваўшыся на… пастарунку.

Я, старшы сяржант падхаронжы

Я, ст. сяржант падхаронжы Даманскі Юзэф з паліцэйскага ўчастка МО ў Шчэцінку, знаходзячыся ў гміне Лубова, даведаўся ад грамадзяніна Бжыцкага Паўла, жыхар Лубова павет Шчэцінак, што падчас пошуку ручной зброі ў грам. Міхала Лукшы, які пражывае ў  гм. Лубова, жонка грам. Лукшы вынесла кароткае ружжо да грам. Вайтасяковай, якая пражывае ў гм. Лубова, з якой суседнічае. Грам. Вайтасяк сказала грам. Бжыцкаму Паўлу аб захоўванні гэтай зброі пад сенам, сведкам чаго была каханка Бжыцкага Паўла. Пасля ператрусу жонка Лукшы забрала ружжо назад.

Я, ст. сяржант падхар. Даманскі Юзэф з паліцэйскага ўчастка МО ў Шчэцінку, знаходзячыся ў гміне Лубова, даведаўся, што Лукша Міхал, які, верагодна, з’яўляецца членам Польскай аб’яднанай рабочай партыі, варожа ставіцца да існуючай сістэмы і да Савецкага Саюза, што, дакладнага дня не памятаю, але гэта было ў лістападзе, грам. Лукша Міхал у Лубове на чыгуначным вакзале ў сталоўцы вульгарна выказваўся і сказаў маёру Войска Польскага, што хоць ён і ППРовец, але прыйдзе час, калі я перарэжа горлы ўсім ППРоўцам, і не будзе працаваць на лохаў-кацапаў. Сведкам гэтага будзе Бжыцкі Павел, які быў у яго кампаніі, і начальнік чыгуначнай станцыі ў Лубове Кацпэрэк Вацлаў.

Грам. Лукша Міхал прапаведаваў палітыку, накіраваную супраць Савецкага Саюза і дэмакратычнай Польшчы, кажучы, што ў Савецкім Саюзе нэндза і тое самае будзе тут, у Польшчы. Сведку маёра ПВ не ведаю, ён быў у адпачынку у грам. Кацпэрка Вацлава.

Акрамя таго, я згадваю, што грам. Лукша Міхал у 1945 годзе застрэліў двух афіцэраў Чырвонай Арміі, нібыта за тое, што хацелі яго абрабаваць, пра што сведчыць Врублеўскі Генрык, які пражывае ў вёсцы Лішкова. Акрамя таго, я згадваю, што грам. Лукша застрэліў двух афіцэраў Чырвонай Арміі, за ім ганяліся іх улады, а калі яго збіраліся злавіць, расстраляў рускую таксоўку і ўцёк на пастарунак МО, дзе ў яго быў сябар камендант пастарунка, які схаваў яго ў арышце і, пасля вобыску, жыў з ім у Лубове.

Я, Даманскі Юзэф з павятовай камендатуры  паліцыі ў Шчэцінку, 1 верасня 1947 г. быў запрошаны на вяселле да свайго суседа, імя якога не памятаю, і быў запрошаны грам.  Лукша Міхал жыхар вёскі Лішкова, які заспяваў у п’яным відзе песеньку: „Что в России хорошо жить, нету кушать, нету пить, ни коровы, ни свиньи, только Сталин на стени”. Скончыўшы песню, ён сказаў, што ў нас у Польшчы тое самае, што хутка і тут не будзе ні каровы, ні свіней, толькі дзед на сцяне.

Я згадваю, што ў Лукшы Міхала ёсць нелегальная зброя, што пацвярджаю сваім подпісам, сведка – Кузіньскі Стэфан, член Польскай рабочай партыі.

Тут можна выпіць і пагаварыць

Тутэйшая гаспода карысталася вялікай папулярнасцю не толькі ў нядзелю пасля абеду. Цёмны інтэр’ер, напоўнены смярдзючым цыгарэтным дымам, змрочныя сцены, некалькі столікаў і барная стойка, дзе падаюць самае жаданае – гарэлку і піва – вось галоўныя атрыбуты лубоўскага шынку.

Заказу доўга чакаць не прыходзіцца, магчыма, таму, што падаваныя стравы было б даволі складана аднесці да вытанчаных. Проста каўбаса з гарчыцай, свіныя вантробы ў хадках, звараныя ўкрутую яйкі, чай – даволі традыцыйныя стравы.

Па сутнасці, гэта былі толькі закускі да цёплай гарэлачкі ў закаркаваных літровых бутэльках і, перш за ўсё, да піва. Яно мела такую ўласцівасць, што адразу пасля напаўнення куфля траціла сваю смачную пенку. З самага пачатку было вядома, чаго чакаць. Для заўсёднікаў гэтага было дастаткова. Важная была атмасфера, бо толькі тут можна было свабодна размаўляць не толькі пра старых палякаў, але і пра палітыку, і нават абменьвацца навінамі са свету, пачутымі на BBC.

Нават няякасныя спіртныя напоі робяць людзей больш шчырымі, таму ніколі не бракавала кепікаў з рускіх і Сталіна з грубай лексікай. Што важна, заўсёднымі наведвальнікамі гэтай святыні, якой кіравала спадарыня Студзіньская, былі савецкія жаўнеры, якія дыслацыраваліся недалёка ад гміннай мяжы. І як не пасабачыць на расійцаў, бо ж яны самі гэта сваёй прысутнасцю правакавалі. Іх з’яўленне кожны раз дзейнічала не толькі на нервы мясцовых спажыўцоў, але нават падштурхоўвала да зачэпак.

– У карчме быў патруль рускай контрразведкі, – аднойчы даверылася сяржанту Майхжаку з мясцовага посту МО буфетчыца Студзіньская. – Тады ўжо трохі падпіўшы Лукша меў выказвацца варожа.

– Аб чым гаварыў?

– А што рускія сядзяць у Польшчы і ўсё ў нас забіраюць, і таму нам няма чаго есці. Потым пачаў лаяць іх кацапамі. Ён дастаў з кішэні савецкія папіросы і растаптаў іх. Сказаў, што гэта рускае барахло і што здохлі Сталін і Гітлер.

Са службовай нататкі сяржанта Майхжака: За варожыя выказванні я забраў Лукшу з гасподы і затрымаў у арышце распараджэнні кіраўніка ПУБП.

Ён іх ненавідзіць, таму што сядзеў у Катыні

Са службовай запіскі капрала Людвіка Заёнца: 6 верасня 1953 г., праходзячы каля карчмы, падышоў да мяне Лукша Міхал і сказаў, што будзе дапамагаць нам толькі так, як ён захоча. Убачыўшы салдат савецкай арміі ён сказаў, што ненавідзіць іх. Ён сказаў, што яны злодзеі, сядзяць на нашай зямлі, што ён іх добра ведае, бо восем месяцаў сядзеў у Катыні.

Kiełbasa i słonina zjadana przez Stalina

Гэтым разам улады прыйшлі да высновы, што пераборшчыў.

7 верасня 1953 г. Лукша быў выкліканы на допыт у Павятовую ўправу дзяржбяспекі па вул. Касцюшкі. Яго дапытваў афіцэр Тадэвуш Канэцкі. Паводле ўбэцкага звычаю, Лукша спачатку павінен быў падрабязна расказаць сваю біяграфію. Пасля трох старонак допыт быў скончаны ў той жа дзень, і арыштаванага адвялі ў камеру. На наступны дзень функцыянер Канэцкі вярнуўся да ранейшых падзей, звязаных з забойствам савецкага афіцэра ў Лішкове. Не абышлося без невялікай інсінуацыі. – У 1946 годзе вы стралялі з карабіна па чырвонаармейцах і тады аднаго забілі?

– У той час я быў солтысам у Лішкаве. Да мяне прыходзілі чырвонаармейцы з Гросборна. Аднойчы, у 1946 годзе, на Зялёныя Свёнткі, я паехаў у Лубована на службу, бо належаў да ОРМО. Падчас маёй адсутнасці прыехалі расійскія афіцэры. Яны залезлі ў кватэру праз акно і рабавалі. Праз тыдзень я даведаўся, што яны з НКВД. Праз тыдзень да мяне зноў прыйшлі такія ж, і я ўзяў карабін і пачаў страляць па колах. Пасля гэтых стрэлаў машына спынілася, бо далей ехаць не магла. Праз некаторы час прыехалі восем міліцыянтаў з Лубова. Яны забралі мае рэчы ў пастарунак, і мяне разам з міліцыянтамі і тымі афіцэрамі арыштавалі і адвезлі ў Гросборн. Там я сядзеў сем дзён, а потым мяне перавялі ў ПУБП у Шчэцінку. Праз чатыры дні мяне адпусцілі.

– У лістападзе 1949 года на вакзале вы сказалі, што, хоць вы і ППРовец, але прыйдзе час, калі вы перарэжаце ўсім ППРоўцам глоткі і што на кацапаў працаваць не будзеце.

– Не памятаю, каб я такое казаў.

– 14 верасня 1952 года на грамадскім сходзе, калі солтыс Лубова Ян Руткоўскі гаварыў пра свята ўраджаю, вы спыталіся: якая тэма сходу? А калі вам сказалі, што ён пра дажынкі, вы спыталіся: каго яны будуць дажынаць – Сталіна, ці Гітлера? Растлумачце, што азначаюць гэтыя словы?

– Я да гэтага не прызнаюся. Мяне на сходзе не было.

– У лістападзе 1952 года ў гасподзе пры людзях вы варожа выказаліся, што польскую каўбасу і сала есць Сталін, а вы мусіце есці бульбу з соллю.

– Я да гэтага таксама не прызнаюся.

– Ці прызнаецеся, што вечарам 17 верасня 1953 года ў гасподзе вы варожа выказваліся перад некалькімі людзьмі пра Савецкі Саюз і чырвонаармейцаў. Вы сказалі словы кшталту: jak świat światem kacap nie będzie dla Polaka bratem, а таксама тое, што калі вы былі ў Расіі, то мусілі есці бульбу, бо хлеба ніхто не бачыў?

– Так, прагадваю. Я быў у гасподзе і быў выпіўшы, але не памятаю, ці казаў я такое.

– Ці памятаеце вы здарэнне ў лубоўскай карчме 6 верасня 1953 года і за што вас затрымаў лубоўскі пастарунак міліцыі?

– Памятаю, я ў карчме быў і піў гарэлку з афіцэрамі Чырвонай Арміі. Пасля гэтага я не памятаю, што са мной было. Памятаю толькі, што калі я прачнуўся, то ўбачыў, што знаходжуся ў пастарунку.

Аб тым, што бачыў і чуў «Каламарскі»

12 верасня 52 г. Лукша Міхал, які быў у кампаніі, піў у карчме гарэлку. А калі савецкія афіцэры ўвайшлі ў карчму і папрасілі піва, Лукша Міхал на павышаных тонах выкрыкваў ім нецэнзурныя лаянкі, схапіў нож і хацеў падысці да іх, але Фурманскі Юзэф, які распіваў з ім гарэлку, спыніў яго. Потым пачалі спяваць песні на савецкай мове, якія ганьбяць сістэму ў Савецкім Саюзе.

17 жніўня ўвечары Лукша Міхал у п’яным стане прыйшоў у карчму ў Лубове і, убачыўшы савецкіх салдат і афіцэраў, пачаў гучна крычаць, што Польшча савецкая і што як свет светам, паляку рускі не брат і сказаў, што ён не ваяваў за Савецкую Польшчу.

Яшчэ выгаворваў, што быў у Савецкім Саюзе і там была такая галеча, што елі толькі бульбяныя лупіны, а хлеба ён ніколі не бачыў.

Потым Лукша сказаў, што і яго бацька на іх працуе. «Я магу так сказаць, таму што я праліваў кроў і маю на гэта права, а вы не ведаеце, што яны рабілі за Бугам і ў Катыні». Лукша Міхал, як селянін-аднаасобнік, не выконвае свае абавязацельствы перад дзяржавай, пратэрмінаваў пастаўкі збожжа і мяса за 1952 і 1953 гады, за якія не здаў ні кілаграма збожжа і мяса.

Дакладвае сяржант Майхжак

21 верасня 1953 г. я пачаў размову з чл. ORMO Кучко Вітольдам, які заявіў, што 20 верасня ён знаходзіўся каля карчмы ў Лубове і там былі Фурманскі Юзэф і Лукша Міхал і трое рабочых ПРК, якія ў п’яным стане пачалі высмейвацца з Савецкага Саюза, яны размаўлялі па-руску, што ў Расіі культура бальшая, толькі тэхнікі няма і іншыя словы, але добра не чутна было, бо яны сталі размаўляць цішэй. Згаданы член ОРМО сказаў мне, што Фурманскі Юзэф мае дома гарэлку, а таксама розныя закускі і прыводзіць да сябе людзей, яны ў яго п’юць гарэлку і праводзяць там палітыку, і звычайна да яго прыходзіць Лукша Міхал і трое працаўнікоў ПРК, і яны нават слухаюць BBC.

Рэвізія

Пратакол вобыску ад 29 верасьня 53 г. Марынеўскі Францішак, функцыянер ваяводскай  управы Дзяржаўнай Бяспекі ў Кашаліне, у прысутнасці сведкаў(…) зрабіў у грам. Лукшы Міхал (…) асабісты вобыск.

Падчас агляду былі знойдзены: партсігарка металічная, 1,80 злотых, муштук драўляны, пашкоджаны скураны рэмень для штаноў, пашкоджаная аўтаручка чорнага колеру.

Тата вярнуўся перад Вялікаднем

– Гэта было пад Берутам, –успамінае Ванда Тшэмялеўска. – Мне было гадоў шэсць-сем. У той дзень мы збіралі бульбу ў полі. Раптам бачым, што ў наш бок едуць дзве вялікія машыны, а на іх сядзяць нейкія людзі ў касках і з вінтоўкамі. Было іх васьмёра. Яны тату збілі з ног і  надзелі на яго кайданкі. На наступны дзень маці даведалася, што бацьку перавезлі ў турму ў Шчэцінку. Мы ездзілі туды пабачыцца. Яго ў турме прывялі да брамы, а я ўвесь час крычала; я хачу да таткі. Са Шчэцінка перавезлі яго ў Кашалін. Адбылося і судовае паседжанне. Маме сказалі, што ён атрымае не менш за дзясятак. Дзякуй Богу, мама прадала свінчо і цяля ды наняла добрага адваката. Ён атрымаў дзевяць месяцаў. У той час асуджаныя маглі абмяняць турму на працу ў шахце, тады за кожны дзень працы залічваліся два дні зняволення. Тата вярнуўся перад Вялікаднем.

Цалкам сакрэтна

Характарыстыка Лукшы Міхала сына Пятра. (…) Вышэй згаданы быў затрыманы 29 верасня 1953 г. па абвінавачанні ў распаўсюдзе ілжывых навін і арганізацыі скандалаў з савецкімі салдатамі. (…) Паводле неправераных звестак, Лукша нібыта меў пісталет і нібыта меў дачыненне да забойства савецкіх салдат у 1945 годзе, аднак падчас следства не прызнаўся ў вышэй згаданых абвінавачаннях і не была даказана яго віна. Пасля таго, як яго змясцілі ў турэмны ізалятар, трэба было высветліць, ці насамрэч Лукша меў пісталет і якое яго дачыненне да забойстваў савецкіх салдат. Лукша Міхал падчас знаходжання ў камеры паводзіў сябе бездакорна, – паведамляе следчы ПУПБ  падпар. Ст. Нэйман.

Выражае варожае стаўленне

Заява аб дазволе на арышт / узгадненні арышту з грыфам „ściśle tajne” на імя начальніка ВУБП у Кашаліне ад 18 верасня 53 г.:

(…) Паводле паказанняў сведак Лукша Міхал падчас знаходжання ў тутэйшых мясцінах вядомы як п’яніца і авантурыст, гаспадарку вядзе бязладна, абавязкаў перад дзяржавай не выконвае. (…) Сваімі дзеяннямі і паводзінамі ён выказвае варожыя адносіны да народнай улады Польшчы і Савецкага Саюза. Абвінавачаны Лукша Міхал вельмі часта сядзеў у карчме ў Лубове, дзе трапляў у стан алкагольнага ап’янення, а потым распаўсюджваў ілжывыя весткі пра Народную Польшчу і Савецкі Саюз. Варожае стаўленне падсуднага выяўлялася не толькі ў распаўсюдзе ілжывых вестак, але і ў здзеку з салдат Савецкай Арміі і абразлівых словах. У жніўні 1953 г. абвінавачаны Лукша, выпіўшы ў карчме пэўную колькасць гарэлкі, пачаў у ілжывым святле выстаўляць калгасную гаспадарку ў Савецкім Саюзе і польска-савецкія адносіны, злосна выказваючыся пра забойства польскіх афіцэраў у Катыні. (…) Падсудны сваёй віны не прызнае, патлумачыўшы, што быў п’яны і не памятае, што казаў.

Дапытаць і адпусціць

З ліста з подпісам кіраўніка ПУБП у Шчэцінку паручніка Р. Вільчка:

Варта адзначыць, што яго некалькі разоў затрымлівалі супрацоўнікі пастарунка ў Лубове, але гэта не дало ніякага эфекту, ён працягвае праяўляць варожую дзейнасць. У ходзе расследавання павінна быць высветлена, кім ён быў інспіраваны на варожую дзейнасць, каб даказаць яго віну і накіраваць яго ў суд.

Унізе – рукапісная нататка з подпісам начальніка Следчага аддзела ВУПБ у Кашаліне:

Сабраныя матэрыялы справы паказваюць, што фігурант рашуча варожы да СССР (…) Матэрыялаў для арышту дастаткова, аднак, з прычыны яго заслуг у Войску Польскім у СССР і што яго брат –  функцыянер міліцыі ў Шчэцінку, прапануе 48-гадзіннае затрыманне і допыт з папярэджаннем на будучыню.

Радаслаў Маціевіч

Артыкул падрыхтаваны на аснове архіўных матэрыялаў, здабытых Дарыюшам Травінскім