Ostatni zimy v Čechiji byli preč nikudyšni. Možlivo, de-nebuď u horach, u čeśkich Karkonošach, čas od času byvav i sniêh, i moroz. Ale v nas, na lohko pofałdovanuj rumnini v seredini krajiny („vojevôdstvo”, u kotorum znachoditsie naša vjoska, tak i nazyvajetsie: Středočeský kraj), za deseť ostatnich liêt ne było ni pravdivoho sniêhu, ni morozu. Siêtoji minułoji zimy sniêh u nas padav kilka razy, ale proležav usioho kilka dion. Ostatnim razom vôn byv i ne biêły, ale jakiś kremovo-ružovy! U televiziji skazali, što do čeśkoho sniêhu prymišavsie pisok z Sahary, kotory neviď-čom i neviď-jak pryviêjało siudy z Afryki. Što to diêjetsie na sviêti z klimatom i z porami roku?!

Liêt petnadčeť nazad my z žônkoju kupili našuj kilkaliêtniuj dočcie sanočki, kob vona mohła natiešytisie jimi zimoju, zjizdžajučy z hôrki sered inšych diti abo „zaprehajučy” do jich našoho sobaku, Rubina. Ale de tam! Natiêšyšsie, koli sniêhu jak kôt napłakav! Sanočki prostojali čuť ne ciêłe doččyne ditinstvo v siêniach, a potum my jich oddali komuś, u koho było małoje ditia, kotore tože miêło nadiêju, što zimoju pojiêzdit sobiê na sanočkach. Tak što my z Halinoju, zamiś voziti dočku na sanočkach po polach i jarach kruhom vjoski, rozkazuvali jôj, jak fajno było v našum ditinstvi, u 1960-ch litach, koli byli pravdivy sniêh i pravdivy moroz, i pravdivy lôd…

*

To, zdajetsie, była zima 1968/69. Bližej do vesny raptôvno potepliêło i sniêh začav rozstavati. Sniêhu było mnôho i voda ne vmiščałasie v melijoracijnum rovi, kotory tiahnuvsie čerez łonki od Klénik až za Kóžyno, kudyś pud Stúpniki, de, musit, złučavsie z rêčkoju. Jakaja to była rêčka, ja tohdy ne viêdav, choť u mojôm ditinstvi było vsioho dviê rêčki: Nárva i Łóknicia. Diś, hlanuvšy na svoju rôdnu okoliciu v Google Maps, ja baču, što naš melijoracijny rôv złučajetsie z Łoknicioju, bôlš-menš poseredini mižy Kožynom i Stupnikami. Puv viêku nazad v tôm rovi było dosyć mnôho ryby, kotoru my z chutoranśkimi susiêdami, staršymi za mene bratami Loniom i Kolom Orechôvśkimi, chodili liêtom łapati kołyskoju, u jakôj vykołychali i jich, i jichnich sestruv, Zinu, Iru i Maniu. Tohdy nam traplalisie ne tôlko meńki, slizy, vjuny, płôtki i okuniê, ale časom popadav i jaź, i naveť ščupak. Nu ale łapali rybu tôlko liêtom. A toji dalekoji zimy, posli peršych roztopuv, koli sniêh čuť ne preč zyjšov z zemliê, raptom schvativ krêpki moroz i vsia voda, kotora šyroko rozliłasie na łonki i pasviska obapuł našoho rova, pokryłasie môcnym lodom. Takim sposobom stvoryłosie naturalne lodovisko, jakoje roztiahnułosie na kilka dobrych kilometruv. I same pud tuju zimu do škoły v Horodčyni prysłali trydceť par końkôv (tohdy v našuj školi v vuśmi klasach učylisie bôlš za 70 chłopci i divčat z Horodčyna, Kôzlik i Lachôv). Učyteliê pozyčali końki na kilka tyžniuv perevažno učenikam zo starejšych klasuv, ale i mniê, pudšyvanciovi v četvertuj klasi, tože popała odna para (možlivo, końki mniê pozyčyli tomu, što ja včyvsie lepi za inšych). I ot, odnoji moroznoji nediêli my z chutoranśkim pryjatelom Kolom vybralisie pokatatisie na tych pozyčanych końkach po fantastyčnum lodoviskovi, kotore rozlahłosie neviď-odkôl i neviď-dokôl nedaleko našych chatôv na koloniji…

Kola byv štyry roki starêjšy za mene. To velmi velika raznicia v viêkovi, koli tobiê 10 liêt, a tvojomu pryjatelovi 14 – jakby vy byli z raznych pokoliêniuv. Ale my z jim družyli – ne tôlko tomu, što obadva žyli na koloniji i byli, tak skazati, pryrêčany vstryčatisie odin z odnym častiêj, čym z kim-leń inšym z vjoski. Kola velmi słabo včyvsie, a pravdu kažučy – zusiêm ne včyvsie, i joho čuť ne kažny rôk pokidali povtorati klasu. Ja čas od času odroblav za joho zadane dochaty z arytmetyki i pôlśkoji movy – Kola pozvolav mniê siête robiti ne tomu, što jomu chotiêłosie miêti dobry stopni, a chutčêj tomu, što takim sposobom vôn davav mene poniati, što ličyt mene povnopravnym pryjatelom, choť podług viêku ja dla joho byv zasranciom. Ja potichu maryv pro čas, koli Kolu pokinut šče raz povtorati rôk i my budemo choditi do odnoji klasy i sidiêti na odnôj škôlnuj łavci. Ale siêta mara ne spovniłasie – koli Kolu pokinuli povtorati pjatu klasu, a ja same zakônčyv četvertu, vôn plunuv na nauku i perestav choditi do škoły v Horodčyni naohuł…

…Ono viêtior svistav nam u ušach, koli my z Kolom hnalisie na pozyčanych końkach od Pomełôvščyny až za Kožyno, u okoliciu, z kotoroji vže było vidno Stupniki. U Stupnikach ja nikoli ne byv, choť viêdav, što tam žyvut jakijeś našy svojaki, z kotorymi baťki časom hovoryli koło cerkvy v Klenikach pudčas bôlšych praznikuv – Ušéstia, Spása abo Spliênia. U Kožyni ja byvav čas od času, i sam odin, i z baťkami – tam była łavka, kudy na zakupy jiêzdili lude z okolici. A Kola, okazujetsie, jakiś rôk čy naveť dva chodiv do škoły v Kožyni, poka ne odkryli szkoły tysiąclecia v Horodčyni. Puzniêj, jak uže zrobili gminne szkoły zbiorcze i začynili škoły v Horodčyni i Kožyni, koženśki škôlny budynok jakiś čas stojav pusty, a potum zrobili v jôm tiurmu – Bôhme, ne łhu! – dla tych, kotory odsedžuvali naohuł korotki vyroki za jakijeś lokšy proviny. Potum zakryli i toje vinzenie, budynok znov trochi popustovav, až narešti klenićki batiuška zrobiv u jôm prawosławny dom opieki dla samotnych i starych ludi. Divnoju ironijoju losu v toj dôm trapiv i Kola pud kuneć svoho žycia, ale ne vytrymav tam, jak mniê zdajetsie, dovš čym dva roki i vernuvsie na svôj chutor, de vmer liêtom 2019…

Ale tohdy na końkach mižy Kožynom i Stupnikami, bolš čym puv stoliêtija tomu, ja ne dumav ni pro škołu, do jakoji Kola ne chotiêv choditi, ni pro toje, što vôn uže začav pryvykati do horêłki, kotora nakuneć joho zahubiła. Ja byv prosto ščaslivy ščastiom čołoviêka, kotory vypravlajetsie v „daleki sviêt” i odčuvaje, što toj sviêt skryvaje pered jim ne tôlko novy krajovidy, ale i novy možlivosti. Disiaka mniê zdajetsie, što Kola tohdy tože odčuvav štoś napodobi…

*

Najbôlš sniêžnoju zimoju v mojôm žyci, jak mniê teper dumajetsie, była zima 1969/70. Odnoho rania ja pročnuvsie i počuv od baťka: siohodni do škoły ne pôjdeš, bo napadało tôlko sniêhu, što ni projti, ni projiêchati. Raniêj, koli začało môcno snižyti, lude z vjoski domovilisie, što po koliêjci budut voziti lachuvśkich diti do škoły v Horodčyni i pryvoziti jich nazad po lekcijach. Ale odnoho dnia sniêhu nakrutiło tôlko, što baťkam tiažko było vyjti z chaty na pudvôrok, kob podojiti korovy i podavati dobytkovi. Zmity siahali až pud kapiêž i v chati było temno naveť udeń, bo sviêtło ne probivałosie do okon! Koli dobre pomnitsie, ja tohdy ne chodiv do škoły, musit, z tyždeń. Ne znaju, kôlko času ne chodili do škoły kolegi z vjoski – možlivo, doroha z Lachôv do Horodčyna pereterłasie chutčêj, čym z našoji koloniji do vjoski. Liêtom ja dobiravsie do škoły „navproščki”, čerez liês, piškom abo na rovery. Zimoju siête ne było možlive, i mniê treba było iti do vjoski, i tohdy doroha do škoły dla mene była čuť ne vdvoje dovša. Posli toji zimy stulecia ja poprosiv baťka, kob vôn zrobiv mniê narty!

Baťko byv čołoviêk velmi majstrovity. Vôn umiêv postaviti i derevjanny dôm, i murovany, ne kažučy pro zvyčajny chliêv čy kłuniu. Vôn byv natôlko viêdomy jak majstior, što lude pryjiždžali i hodili joho staviti dôm abo jakiś hospodarčy budynok ne tôlko z našoji naruvśkoji gminy, ale praktyčno z ciêłoho poviêtu, i to ne tôlko hajnuvśkoho (do kotoroho naša kolonija administracijno prynaležała), ale i bilśkovoho. Zimoju baťko domôv, zrozumiêło, ne staviv, ale zatoje majstrovav stolarku, što komu było potrêbne – okna, dvery, ušaki, šafki i šafy. Kredens, kotory baťko zrobiv deś pud kuneć 1960-ch liêt, i daliêj słužyt zhôdno zo svojim oryginalnym pryznačeniom v domi moho ditinstva, za kotorym teper dohladaje môj brat…

Korotiêj, čy to naohladavšysie filmuv u televizory, čy to načytavšysie Jacka Londona, ja poprosiv baťka, kob vôn zrobiv mniê narty. I baťko posłuchavsie. Narty byli z sosnovoho dereva, bo v nas ne było tverdiêjšoho (duba abo jasena), a noski baťko pryrobiv z kuskôv staroho rešeta. Nichto z nas ne miêv poniatija, jak vyhladajut wiązania v pravdivych nartach, ale baťko dovho ne moročyv sobiê hołovy – prybiv do nartuv dva remeniê z jakojiś staroji obrotki čy može z starych lejci. I diêło pujšło! Zimoju 1970/71, koli ja byv u šostuj klasi, ja peršy raz vypravivsie do škoły na nartach i vyklikav velizarnu sensaciju sered koleguv. Usiê chotiêli poprobuvati, jak choditsie na nartach i čy napravdu možna iti na ich, ne provalujučysie v hłuboki sniêh. Toji zimy, jak mniê zdajetsie, šče nichto z jich ne ryzyknuv spraviti sobiê narty, ale nastupnoji zimy na samorôbnych nartach do škoły chodili vže z desiatok učenikôv z Lachôv i Kôzlik. Pomnitsie, što narty my šmarovali parafinovymi svičkami, kob byv liêpšy poślizg i kob doski ne nabrakali vodoju, bo inačej narty po jakomś časi stanovilisie velmi tiažki i ciêła pryjemnosť chodiênia na jich propadała…

*

Puzniêj, koli ja pujšov učytisie do Hajnuvki, zimy stali jakby łahudniêjšy – i sniêhu było menš, i moroz ne taki krêpki, jak tohdy, koli ja ciêły čas žyv na našum chutorovi. Abo mniê teper tôlko tak zdajetsie, tomu što, možlivo, usio toje, što było v ranium ditinstvi, z perspektyvy minułoho času vyhladaje zusiêm inačej, – bôlš „krêpko”, bôlš „kolorovo”, bôlš „pachuščo”, – čym u dorosłum žyci. Abo, može, čołoviêk, prožyvšy bôlšu cašť svoho žycia, buduje sobiê sviêt ditinstva nanovo, probujučy dodati do joho zapachuv i koloruv mucniêjšych odtiênkuv, bôlš vydumati, čym prypomniti. Abo, može, naša pameť žyve sama po sobiê i miniajetsie z časom, nezaležno od našoji sviêdomosti…

Odin z mojich lubimych pôlskich piśmennikuv, Andrzej Kuśniewicz, koliś napisav: Istnieje bowiem świat realniejszy w smaku i barwach od rzeczywistego, prawdziwszy i trwalszy, ten, który wyrósł i dojrzał w pamięci, zrósł się z faktów i ich interpretacji, ze strzępów krajobrazu i fragmentów rozmów, świat utkany z prawdy i zmyślenia, gdzie części zmyślone bywają trwalsze i cenniejsze, wydają się rzetelniejsze od rzeczywistości przeżytej, która służy im tylko za kanwę i tło. Ja ne vpevniany, što „vydumany sviêt” smakuje bôlš za realny, za toj, kotory nami perežyvavsie bezposerednio, ale hotovy zhoditisie z Kuśniewiczom, što z časom sviêt realny storaz daliêj odychodit na druhi plan i stanovitsie tôlko tłom dla našych uspominuv.

Jan Maksimjuk