П’еса «Віця», пастаўленая Іаннай Троц у рамках дзейнасці Цэнтра беларускай культуры ў Беластоку, – гэта больш чым проста тэатральная пастаноўка. Гэта гібрыд паэзіі, мясцовай гісторыі, дзіцячай чуласці і моўнага адраджэння, расказаны праз лялечны тэатр, музыку і сучасны спектакль. Сцэнічны расказ, натхнёны творчасцю Віктара Шведа, паэта з падляшскай вёскі Мора, вядзе гледачоў – маладых і дарослых – у падарожжа, у якім дзяцінства 1930-х гадоў нечакана спалучаецца з сучаснай мовай моладзевай культуры.

«Сігма» па-беларуску

Найбольшым сюрпрызам (і адначасова сілай спектакля) з’яўляецца тое, як рэжысёрка камунікуе з самымі маленькімі гледачамі. З першых хвілін спектакля відаць, што стваральнікі не маюць намеру маралізаваць ці ідэалізаваць дзяцінства стагадовай даўніны. Замест гэтага яны сутыкаюць мінулае з сучаснасцю: рэп, які выконвае Ілля Фіёнік пад музыку Тымка Паўліка, гарманічна спалучаецца з гукамі ліры і школьнага аркестра. У спектаклі дзеці каментуюць свет Шведа сучаснай мовай – на дошцы нават ёсць захоплены слоган «Wicia to sigma» – што на моладзевым слэнгу азначае: «Віця – круты».

Гэта бліскуча прадуманая адукацыйная і тэатральная стратэгія – яна не інфантылізуе гледачоў, не прымушае іх адчуваць «традыцыю» ў выглядзе музея пад адкрытым небам, а прапануе жывую, эмацыйную і камунікатыўную гісторыю, якая можа іх крануць.

 

Маленькі прынц з Мора

Віця – персанаж, заснаваны на дзяцінстве Віктара Шведа, – паўстае як маленькі прынц падляшскага міжваеннага перыяду, хлопчык, адораны чуласцю паэта, але і вялікай цікаўнасцю да свету. Пасля выздараўлення ад хваробы вачэй ён з новай сілай закахаецца ў рэальнасць, якую бачыць нанова дзякуючы падтрымцы бацькоў. Яго падарожжа – гэта ініцыяцыя ў свет мовы, мар, іншасці і спачування.

Яго суправаджае Янкель Шумахер – яўрэйскі сябар (Барташ Васілюк спявае нават у ідыш), цёплы і іранічны персанаж, які прыўносіць у спектакль не толькі міжкультурны акцэнт, але і глыбока гуманістычны. Побач з імі з’яўляюцца важныя дарослыя фігуры – строгая настаўніца з Орлі і добры і падтрымліваючы дырэктар школы („бляха муха!”), – якія сутыкаюцца са светам дзяцей з недаверам, але і клопатам. Свет спектакля, пабудаваны такім чынам, нагадвае класічныя дзіцячыя кнігі, у якіх кожны персанаж нясе сімвалічную каштоўнасць, а кожная падзея – урок на ўсё жыццё. Выдатную, гумарыстычную ролю выканаў тут Антон Ільін.

 

Паэзія і лялька, рэп і памяць

Спектакль здзіўляе фармальна: гэта лялечны тэатр, але расцягнуты да межаў умоўнасці. Лялькі і акцёры функцыянуюць побач, дзеці з аркестра не проста акампанемент – яны частка апавядання, акцёры, апавядальнікі і музыкі адначасова. У адной з першых сцэн настаўнік музыкі (ролю выконвае Сяргей Лукашук) дастае з упакоўкі асобнікі паэзіі Віктара Шведа, якімі дзеці нечакана пачынаюць… біць адзін аднаго. Гэта сімвалічная перадача голасу: пакаленне мінулага гаворыць вуснамі сённяшніх дзяцей.

У спектаклі гучаць аўтэнтычныя мелодыі ў выкананні дзіцячага аркестра з непублічнай праваслаўнай школы ў Бельску: скрыпка, гітара, акардэон, ударныя інструменты і шаравая ліра ў спалучэнні з электроннымі рытмамі. Гэтая невідавочная музычная поліфанія не раздражняе, а будуе мост паміж вясковай кухняй і TikTok, паміж хатняй плітой і ноўтбукам. Віці не трэба выбіраць: свет яго мары дастаткова ёмісты, каб змясціць абодва. 

 

Мова як падарожжа дадому

«Віця» – гэта спектакль, які мае патэнцыял стаць культурнай падзеяй на Падляшшы і за яго межамі. Не толькі таму, што ён заахвочвае дзяцей і распавядае прыгожую гісторыю, але і таму, што пераасэнсоўвае паняцце традыцыі. Гэта не школьны спектакль і не акадэмічны праект на памежжы. Гэта жывы досвед, у якім мова – польская, падляшская, беларуская, ідыш – з’яўляецца інструментам сустрэчы, а не мяжой.

Мастацтва Іаанны Троц даказвае, што пра мовы меншасцей можна гаварыць сучаснай эстэтычнай мовай. Што тэатр можа быць месцам адраджэння не толькі мовы, але і памяці, ідэнтычнасці, эмоцый. І што найважнейшы шлях у гэтым працэсе праходзяць не акцёры, а гледачы – дзеці, якія адкрываюць для сябе, што паэзія можа быць класнай, і Віця сапраўды з’яўляецца сігмай.

Фота Цэнтра беларускай культуры ў Беластоку