Liêt trydceť tomu mniê vypała okazija pobyvati na ne do kuncia poniatnuj kilkadionnuj vyciečci do miêsta Eindhoven u Holandyji. Pro siête miêsto ja ne viêdav ničoho kromi odnoho: tam je znana v Europi futbolova družyna PSV Eindhoven. Ale vyciečka była zvezana ne z futbolom, a z kulturoju. Horodśkije vłady Eindhovenu zaprosili grupu studentuv z teatralnoho instytutu v Minśku i paru studentuv z lalkarśkoji škoły v Biłostoku na jakiś kulturalny festyval abo štoś napodobi. I tyje studenty vziali mene jak perehovôrščyka. Niderlandśkoji movy ja ne viêdav (potum trochu pudučyvsie), ale v Holandyji vsiê, i staryje, i małyje, viêdajut angielśku movu, tak što ja perehovoruvav z pôlśkoji i biłoruśkoji na angielśku i naodvorôt.

Nočovav ja v Eindhoveni v simjiê, kotora raniêj byvała na Pudlašy. Ja zapytavsie, što jim najbôlš z Pudlaša zapometałosie abo što jich najbôlš u nas zdivovało. Okazałosie, što koni na hospodarci. Koli my pobačyli, jak čołoviêk u vjosci jiêde vozom, kotory tiahnuv kôń, to sperša podumali, što zdymajut jakiś historyčny film, – skazała mniê holandśka hospodynia pry večery. Bo v nas u Holandyji takoho, kob chtoś jiêzdiv zaprežanym u vôz koniom, ne bačyli vže od vujny, – dodała vona. Ja zapytavsie, kotoru vujnu vona maje na vvazi. Holandka odkazała, sto peršu svitovuju. Ja tohdy skazav, što było b fajno mniê, čołoviêkovi ne tôlko z inšoji krajiny, ale i z inšoji historyčnoji epochi, pobačyti, jak vyhladaje holandśka vjoska…

Na druhi deń kobiêta zavezła mene autom na svoju daču koło Eindhovenu. Tam usio, jak kažut, było pudstryžane pud hrebeń i vyšarovane do blasku. Kruhom tiahnulisie poradočno obroblany pola (była rania oseń), pomiž jimi išli choroše obładžany žvirovany abo vyłožany kostkoju dorohi, de-ne-de pola pererêzuvalisie kanałami z vodoju (to mohli byli i naturalny rêčečki abo ručajiê, kotory holandci kilka viêkuv raniêj vyprostili i obmurovali jichni berehi). Ne było ni kusočka čohoś, što možna było b nazvati obłohom, popłavom, pudliêskom abo, ohulno kažučy, vysrankoju, na kotoruj ničoho tołkovoho ne roste. Usia zemla što do centymetra była vykorystana pud upravy. Holandka šče zaveła mene do susiêda, kotory hodovav telata, i my z puv hodinki pochodili po tôj totalno zmechanizovanuj obory. Usio siête, zrozumiêło, zrobiło na mniê velikie i pozytyvne vraženie, ale odno na tôj holandśkuj vjosci dokładno ne spodobałosie – u poviêtry visiv husty i dosyć protivny zapach jakojiś kišonki dla tych telat. Zapach rôdnoho pudlaśkoho hnoju z chliva zdavsie mniê tohdy čuť ne perfumoju v porumnani z duchom z toho holandśkoho silosu…

 

* * *

 

Od mojeji pojiêzdki do Eindhovenu minuli, jak ja skazav, čuť ne trydceť liêt, i za siêty čas što-ne-što pominiałosie i v pejzažovi Pudlaša. Ja ne vpevniany, jak často (i čy naohuł?) možna teper zobačyti na našuj vjosci kohoś, chto jiêde zaprežanym u vôz koniom. Usiê hospodarê, kotory šče hospodarujut, teper orut, vyvoziat hnôj i siêjut trachtorami. Komu diś na hospodarci potrêbny kôń, i do čoho? I do čoho potrêbny koliśni vôz, z hnojankami abo drabinami? To vže, jak i v Holandyji, chutčêj rekvizyty historyčnych filmuv, a ne zvyčajny hospodarśki pojazdy i tiahłovaja siła.

Ja pudrostav u časi, koli na našuj vjosci šče možna było zobačyti takije rekvizyty jeji historyčnoji minułosti, jak zelezniák. Zelezniák to byv hospodarśki vôz z derevjannymi kolosami, obobitymi zeliêznymi obručami. Vôn šče dovoli často vstryčavsie na Pudlašy liêt 10-15 posli ostatnioji vujny, ale na počatku 1960-ch joho zaminili balonôvki, tzn. vozy z ogumovanymi kolosami – takoje kolaso miêło zeliêznu félgu, na kotoruj była gumova déntka, jakuju naduvali poviêtrom, a na dentci była gumova opóna. U porumnani z derevjannymi kolosomi zelezniakôv ogumovany kolosa balonôvok byli velikim technologičnym proryvom na pudlaśkuj vjosci. Zelezniakom možna było siak-tak jiêchati po tverduj, ale nebrukovanuj dorozi – naprykład, po žvirôvci. Jiêdučy po brukovi zelezniak strašenno brazhotav, skryhotav i pudskakuvav, a jiêdučy po piščanôj dorozi abo po poli čy łonci joho kolosa vrêzuvalisie v pisok čy verchni płast zemliê i strahli. Dla konia, kotory tiahnuv zelezniak, takaja jizda po poli abo po łonci była pravdivoju mukoju. Balonôvki, što b pro jich ne skazati, môcno oblohčyli kôńśku dolu.

Ja pomniu odnu pojiêzdku zelezniakom – musit, ostatniu v našuj simjiê – deś na počatku 1960-ch. Diêd Ivan z baboju Maryjeju zabrali mene, štyrochliêtnioho zasrancia, na jakujuś „vypravu v daleki sviêt” do susiêdnioho sioła, Klenikuv, abo kudyś koło Klenikuv – pud Buryćkie? Slivovo? Raďki? Vony tudy pojiêchali pozbirati dyni i buraki na jakômś horodi. Čyj to byv horod i čom tam treba było nam pozbirati dyni i buraki, ja vže ne vspomniu. Ale sama pojiêzdka mniê zapometałasie, i od toho, musit, času v mene zjaviłasie neodčêpna mara na vsio daliêjše žycie – vybratisie liêtom u podorôže po našych vjoskach i siołach vozom z uprežanym u joho koniom, nočovati v poli pud zôrnym nebom i projiêchati historyčne Pudlaše od gminy Novy Dvôr na pôvnočy až do gminy Vłodava na pôvdni. I potum napisati reportaž z takoho podorôža, knižku na 300 storônok z chorošymi fotografijami pudlaśkich ludi i mistiôv… Tôlko de teper naniati vozaka z koniom i vozom (nekonečno zelezniakom, mohła b byti i balonôvka), kotory schotiêv by povoziti mene kilka tyžniuv po „nepubličnych” dorohach (bo po publičnych koniom jiêzditi zaboroniajetsie) i nočovati v ščêrum poli?

 

* * *

 

Možlivo, što ja vže naležu koli ne do ostatnioho, to do peredostatnioho pokoliênia ludi z Pudlaša, kotore šče vmiêje zaprehčy konia v vôz i zaorati pole zvyčajnym płuhom, tiahnutym paroju koni. Pry okaziji siêtoho tekstu mniê chočetsie zhanuti našy nazvy nekotorych častok hospodarśkoho voza i kôńśkoji upražki, kotory koliś užyvalisie v stodennum žyti na Pudlašy, a diś zvučat, chutčêj za vsio, jak słova jakojiś čužoji abo archajičnoji movy.

Pudlaśki vôz, čy to zelezniák, čy to balonôvka, składavsia z dvoch častiôv: perednioji (peredók) i zadnioji (zadók). Dovhosť takoho voza možna było regulovati, to značyt, pobôlšuvati odlehłosť peredká od zadká, roztiahajučy rozvôrku – ruchomy baločok pud dóskoju (spodom) voza. Siête regulovanie miêło istôtne značenie, koli treba było zvoziti vysušane siêno z łonki abo snopy z pola: tohdy rozvôrku roztiahali, a na vôz zamiś hnojanók kłali drabiný, kob zmistiłosie bôlš siêna abo zbôža. Drabiný vykorystovuvali tôlko na čas sinokosuv i žniva, a na inšy okaziji zakładali hnojankí z bokôv i ščytkí speredu i zzadu voza. Časom zdarałosie, što zamiś derevjannych ščytkôv zakładali kiêlniu (pletianu z łozy abo koreniôv; pôlśka nazva siêtoji štučki: półkoszek).

Ja tut navmysno kažu „pudlaśki vôz”, bo vozy na našum Pudlašy odličalisie od kôńśkich furmanok u inšych regijonach Pôlščy odnoju istôtnoju konstrukcijnoju osoblivostieju: konia v pudlaśki vôz zaprehali v ohłobliê, u tôj čas jak u inšych častiach Pôlščy fôry miêli dýšel, do kotoroho, tak skazati, pryprehali tiahłovuju siłu.

Teper pro kôńśku upražku. Na konia pered tym, jak postaviti joho v ohłobliê, nakładali chamút (na šyju) i šóry (na tułovo). Jak chamút, tak i šóry – natôlko skomplikovany snasti, što opisati dokładno jich funkciju i vyhlad bez odpoviêdnioho rysunku ja tut ne mohu. Skažu tôlko, što najvažniêjšoju častkoju chamutá byli kliêščy, kotory stiahuvali supónoju (zasupóniuvali), kob chamút nadiêjno deržavsie na kôńśkuj šyji. Pud chamút pudkładali mjahki lámeć, kob kôń ne obmulav sobiê šyji. Na myrsu konia zakładali obrótku z vendzíłom, a vendzíło vstavlali mižy kôńśki zuby. Do obrótki dočêpluvali léjci, kotorymi pohaniali konia i kirovali jim.

Posli toho jak konia vveli mižy ohłobliê, brali duhú i prymociovuvali jijiê i chamút do ohłoblôv úžvami (takimi rameniami pry chamutóvi). I tôlko tohdy vsio było hotove do jizdy.

Nu, spodivajusie, što čytačê poniali, što ja chotiêv ode skazati. Zaprehčy konia v vôz to było ne takoje lohkie diêło, jak disiaka vysłati esemesku abo postaviti fotku na fejsbuku. Pry zaprehani treba było dobre podumati, što do čoho 🙂

 

* * *

 

Z samoho ranioho ditinstva mniê zapometałosie, što v nas na chutory v Struzi była kobyła, kotoru zvali Žovtoju. Jakraz siêtoju kobyłoju ja jiêzdiv z diêdom i baboju zelezniakom po tyje dyni i buraki kudyś pud Kleniki. Žovta była velmi spokôjnym stvorêniom, natôlko spokôjnym, što diêd i tato pozvolali mniê jiêzditi na jôj verchom. To značyt, ja ne haniavsie na jôj verchom po poli čy po łonci, ale koli diêd oboruvav kartopli Žovtoju, to sadoviv mene na jijiê i takim sposobom my praciovali vsiê troje. A koli tato chodiv na pasovoje večerom, kob pryvesti Žovtu do chliva, to časom zabirav i mene, i ja voročavsie na jôj verchom na pudvôrok pud tatovym okom.

Potum na našuj hospodarci zjaviłasie Dereška – ne pomniu jak, ale to ne była dočka Žovtoji; pravdopodôbno, tato kupiv jijiê na kôńśkum rynkovi v Bielśku abo šče de-nebuď. Dereška była velmi spravnoju kobyłoju, ne tôlko fajno vyhladała, ale i była dužym tiahłovym zviêrom. Ono što vona okazałasie velmi naturystoju – jiêzditi na jôj verchom ne pozvolała ni mniê, ni nikomu inšomu. Koli chto probuvav siêsti na jijiê, vona dzviêrgała nohami i skidała odvažnoho. Ale v pary z Žovtoju chodiła zhôdno, tomu nam ne treba było ni z kim u vjosci sprehátisie, koli była tiažka robota na hospodarci – my miêli dviê kobyły, jakimi možna było i orati, i kositi zbôže čy travu.

Koli mniê było liêt deseť, ja poprosiv tata, kob vôn pozvoliv mniê osenieju orati sterniu płuhom, u jaki byli zaprežany Žovta z Dereškoju, tak jak robiv siête vôn abo diêd. Tato pozvoliv, i ja kilka dion chodiv hôrdy i ščaslivy – oto ž i ja mohu byti hospodarom, umiêju orati i koni mene słuchajutsie! Ale našy kobyły, jak okazałosie, słuchalisie mene tôlko tohdy, jak na poli byv pravdivy hospodar. Odnoho poranka tato pokinuv mene orati odnoho, a sam pujšov posnedati. Žovta z Dereškoju projšli zo mnoju rozpłuhu od Pudbôrnici do Bahna, to značyt, od odnoho kuncia zahona do druhoho, i nazad, a potum, jak-buďto zmovivšysie, potiahnuli i płuh, i mene na naše pruhmenie, ne zvoročujučy vvahi ni na mojiê kryki „Tprrry!”, ni na mojiê slozy…

Jan Maksimjuk