Vioska Łużany cipier u hminie Haradok. Jana pa darozie z Kruszynian da Babroŭnik. Da vajny i za Niemca była ŭ hminie Hałynka, szto na druhim baku ciapieraszniaj polska-biełaruskaj hranicy.

U czas nimieckaj akupacji łużańcy ciażka pastradali. Dvanaccać czalaviek hitleraŭcy vyvieźli ŭ kancłahier u Majdanku, vyżyło tolko czaćviarych. Pad kaniec akupacji viosku abstralali partyzanty, paczali hareć budynki.

Kali letam 1941 r. uvajszli Niemcy, u Łużanach sołtysam naznaczyli Ściapana D. Jon byŭ pravasłaŭny, choć u navakolnych vioskach akupanty najczaściej sałtysami rabili katolikaŭ. Ściapanu D. davierali, bo jon mieŭ mnoho ziamli – 13 hektaraŭ i tamu nie lubiŭ savietaŭ, jakija tolko szto zhetul pajszli. Bo czyrvonaja ŭłaść na pierszym miescy stavila biedniakoŭ.

Pa vajnie Ściapana D. sudzili za toje, szto idąc na rękę władzy państwa niemieckiego…Abvinavacili jaho najbolsz u daczynienni da arysztu radziny Żłobaviczaŭ, jakich hitleraŭcy vyvieźli z Łużan u kancłahier.

Ściapan D. kali staŭ nimieckim sołtysam, mieŭ 39 let. Byŭ żanaty i baćkam troja dziciej (pa vajnie naradziłaso czaćviortaje). Jon za cara ŭ 1914 r. skonczyŭ cztery klasy szkoły ŭ Cieciaroŭcy (cipier u Biełarusi). U aŭguście 1915 r. z radzinaj padaŭso ŭ bieżanstvo. Daloko nie zajechali, za dva miesiacy viarnulisa nazad.

Kali nastała Polska, Ściapan u 1921 r. naniaŭso parabkam u majontku Ihnatoviczy za Krynkami (cipier za hranicaj). U 1923 r. uziali jaho da vojska. Służyŭ u Żeszavie, skul u 1925 r. vyjszaŭ u zvanni kaparala. Viarnuŭso da baćkoŭ, z jakimi abrablaŭ haspadarku. U 1927 r. viaskoŭcy vybrali jaho da hminnaj i paviatovaj Rady Narodowej. Zasiadaŭ tam da 1932 r. U 1929 r. ażaniŭso i ceły czas zastavaŭso na haspadarcy. Kali vosieniaj 1939 r. nastali saviety, nidzie ŭże nie angażavaŭso. Tak daczakaŭ prychodu Niemcaŭ.

Pa vajnie na śledztvi raskazvau, szto byŭszy sołtysam mieŭ abaviazak dva razy ŭ miesiac na zahad kamandanta żandarmerii ŭ Hałyncy jeździć da Bierastavicy na adpravy sałtysoŭ. Niemcam vaziŭ toża masło, jajka i druhuju jeżu, szto zbiraŭ pa chatach. Piravażno raz na try nidzieli pryjażdżali da jaho żandarmy z Hałynki. Chadziŭ z imi pa vioscy, kab spraŭdżać paradak na padvorkach i spisyvać śviniej.

Pośle frontu letam 1941 r. u Łużanach kvataravała czatyrnaccioch plennych savieckich saładataŭ, jakija nie paśpieli ŭciaczy na ŭschod. U vioscy razmiaścili ich Niemcy, kab rabotali ŭ haspadaroŭ. U sołtysa kvataravaŭso sałdat Leanid. U Łużany prybilisa toża cztery żonki savieckich aficeraŭ, jakich mużykie zastalisa na vajnie. Niekatoryja byli z dziećmi.

U 1942 r. amtkamisar z Hałynki zahadaŭ, kab sołtys paviadomiŭ usich „vastocznikaŭ”, szto majuć stavicca ŭ Bierastavicy. Niemcy padobno mieli ich zabrać na budowu szasy Biełastok – Vaŭkavysk, na jakoj paczali tedy kłaści bruk.

Savieckija plennyja jak pra heto daviedalisa, paŭciakali da lesu da partyzantaŭ. Vieczarami niekatoryja prychodzili da svaich haspadaroŭ, jakija davali im jeżu.

Ściapana D. Niemcy chutko paklikali da Bierastavicy. Tam dali jamu pistalet i vosim karabinaŭ. Zahadali trymać nacznuju vartu, kab nie dapuskać da vioski „bandytaŭ”. Sołtys vyznaczaŭ 6-8 czałaviek i davaŭ im karabiny. Niemcy brali ich toża na abłavy na partyzantaŭ u lasoch kala Sannikoŭ. Jeździŭ na ich i Ściapanj D. z pistaletam, da czaho pryznaŭso paźniej u śledztvi.

U Łużanach na kalonii żyli tedy Żłobaviczy. U chacie było sześć czałaviek – udava Paraska z synam Mikałajam i try doczki: małaletnija Nadzia i Nina, i Wala z mużam Janam Biegańskim z susiednich Łasinianaŭ (vyszła za muż viasnoju 1943 r.). Na paczatku lipca 1943 r. usich ich Niemcy arysztavali, bo chtości zaŭdaŭ, szto vieczarami prychodzić da ich pa jeżu partyzant z lesu Andrej, jaki raniej jak plenny sałdat rabotaŭ u ich na haspadarcy.

Niemcy pad chatu Żłobaviczaŭ pryjechali na ranku. Załadavali na furmanki ŭsiu radzinu. Spaczatku zaviaźli ich na pastarunak żandarmerii ŭ Krynkach, a pa troch dniach da ciurmy ŭ Biełastoku. Tam siadzieli dva miesiacy. Dźvie dzieŭczynki Nadziu i Ninu puścili da chaty, a druhich vyvieźli ŭ kancłahier u Majdanku.

1 stycznia 1944 r. maci Jana Biegańskaho dastała stul paviestku ab śmierci syna. Jaho żonka z macieraj prażyli kancłahier, Mikałaj zahinuŭ.

Nidoŭho pośle wywazu Żłobaviczaŭ dvoch haspadaroŭ z Łużan pajechali faurmankami da lesu pa dzieravo. Tam natyknulisa na partyzantaŭ i paczali ŭciakać. Adnamu ŭdałoso, druhomu zastrelili kania. Paczali jaho raspytvać, szto stalaso z Żłobaviczami i adpuścili. 

Ściapan D., kali daviedaŭso pra hetaje zdarennie, adrazu padaŭso da Hałynki, kab zameldavać Niemcam.

Pośle vajny 13 czerwca 1949 r. udava Walancina paviadomiła UB ŭ Sakołcy, szto da arysztavannia Niemcami jaje radni davioŭ Ściapan D. Skazała, szto tedy na akcji byŭ jon razam z hitleraŭcami. Stajaŭ u nimieckim mundziry z pistaletam, a na tvary mieŭ ciomnyja akulary.

Ściapan D. byŭ arysztavany 15 lutaho 1950 r.

Jurak Chmialeŭski

Dalej budzia