Тварь ли я дрожащая или право имею…

(Ф.М. Достоевский)

 – Ja svoju mamu pometaju słabo,  – tichim hołosom načała rozkazuvati Lila.  – Dobre, što maju para zdymkuv, to choč znaju, jak vyhladała. Ale rozkažu tobiê jeji historyju, to može takim sposobom pameť ob jôj ostanetsie na trochu dovš…

Moju mamu nazyvali Krysioju, tut u miêsti, bo na sioliê, jak my jiêzdili do baby, na hulici vsiê do jijiê hovoryli Chrystina, a baba nazyvała Chrystinkoju. Tak sobiê dumaju, što baba velmi lubili moju mamu, što vona była jeji zôročkoju, jak baba časom kazali pro mamu. U mamy byv šče brat, Juryk, ale koliś pojiêchav praciovati za hraniciu, do Nimeččyny, i ne schotiêv voročatisie do Pôlščy. Časom ono na sviato prysyłav počtôvku z žyčeniami, a raz naveť pačku z łagotkami posłav, musit, pud Ruzdvo, jak u nas byv stan vojenny i ničoho v sklepach ne možna było kupiti. Tak prynajmi hovoryła mama, bo ja siêtoho ne pomniu. Ja joho bačyła vsioho raz na ciêłe žycie, koli babu chovali. Eleganćko odiahnuty, u kapelušovi, vysoki mužčyna, ale jakiś taki pyšny, nepryjemny, ni z kim po-ludśki ne pohovoryv, ono dopominavsie połoviny majontku, ale ničoho ne dostav, naveť u sudovi, usio było zapisane na nas, na diti. A vôn tohdy vže nimećkie obyvatelstvo miêv.

A nas doma było troje, Basia, ja i najmołodšy Pavlik.

Naš baťko to byv žudki čołoviêk. Mniê do diś sniatsie strašny sny z jim. Často kryču čerez son i z tych košmaruv pročynajusie vse spočała i perelakana. Koli môj čołoviêk pry mniê, to jakoś mene uspokojit i ja šče zasnu, ale koli vôn u delegaciji abo kudy-leń pojiêde, to nema ratunku… Budu kačatisie v posteli až do biêłoho rania i rozdumuvati pro vsio, što stałosie. Zdajetsie mniê, što baťko pochilajetsie nado mnoju, vykryvlaje svoju zapitu mordu, vytiahaje ruki i vereščyt, što mene zadušyt. I ja tohdy ne mohu złapati duchu, a potum kryču, płaču…

Baba mniê hovoryli, što moja mama była velmi hoža.  – O, vona mohła miêti chłopa, jakoho b ono zachotiêła!  – rozkazuvali baba mniê koliś.  – Ale raz na zabavi v Rybołach poznakomiłasie z vašym baťkom. Jak prystav do jijiê, to ne było nijakoho spasienija. Mniê to vôn z peršoho razu ne spodobavsie. Divivsie z-pud łoba, jak vovk, viêčno vyhladav złôsnym, nikomu ne dav zahovoryti, usio sam najlepi viêdav, nu i vypivati lubiv, a najbôlš ochvôtno za čužyje hrošy. Pilnovav jijiê, na vsiê zabavy jiêzdiv, a koli jijiê tam ne pobačyv, to zaraz pryjizdžav na motorovi pud našu chatu i stojav, poka vona ne vyjde. Chrystinka, musit, posli trochu joho i bojałasie, ale što ž, zagrubiêła z jim i treba było robiti vesiêle. Kob ja znała, što siête vsio tak vyjde, to lepi, kob vona pannoju z ditiatom ostała, čym tak skônčyła. Ne dała b jôj za joho vyjti. U komory zamknuła b, schovała b, i vsio.

– Našomu baťkovi žycie na sioliê ne podobałosie,  – protiahuvała Lila,  – a nichto joho i ne namovlav ostavatisie, jak ja poniała z babinych rozkazuv. Tomu mojiê baťki pojiêchali žyti do Biłostoku. Vony naniali połovinu doma na Dojlidach, u odnoji vdovy. Zanedovho vrodiłasie Basia. Tohdy baťko pobiv mamu peršy raz, jak ono vernułasie zo špitala, bo chotiêv syna, a vona vrodiła dočku. Siête ja znaju z rozkazuv ludi, baby i našoji hospodyni, kotoru my nazyvali babcioju Irenkoju. Vona velmi polubiła moju mamu. Babcia Irenka ne miêła svojich diti, a mama vse do jijiê dobre odnosiłasie, pomahała jôj, jak vona była chvora, perešyvała jôj płatija i takoje tam. A babcia Irenka nas, diti, pilnovała i velmi nam pomohła potum, po tragedyji.

Z baťkovoju rudnioju, mojimi druhimi didami, ja nikoli ne poznakomiłasie, my do jich ne jiêzdili, a i vony nami ne intieresovalisie.

Moja mama vmiêła dobre šyti i mohła b zaroblati šytiom doma, ale baťko stav vypivati i čêplatisie do vsiêch, chto ono do nas prychodiv, tomu mama pujšła praciovati do firmy, de šyli postiêl. A baťko praciovav u jakômś komunalnum zakładovi. Vony tam robili na ohorodach i na działkach, trymali poradok na komunalnych mohiłkach, rozvozili gaz u butlach dla ludi, kotory ne miêli pudłončanoji instalaciji, remontovali komunalny kvartiry i mnôho inšych rečy. Ale što ž, znajšov naš baťko sobiê kumpaniju do vypivania i čut ne kažny deń voročavsie dochaty pudvypity abo i dobre pjany. Po Basi vrodiłasie ja, a try liêt po mniê Pavlik.

Baťko vse dohaniav mami, što vona tiohajetsie z čužymi chłopami. Chvatiło, što vona deseť minut spuzniłasie z roboty dodomu, to zaraz skakav do jijiê bitisie, vona ne raz chodiła posiniačona i zapłakana. A kob ne mamina robota, to my chodili b hoły i bosy, i ne miêli b čym za mieškanie zapłatiti.

Babcia Irenka hroziła baťkovi, što jak vôn ne perestane piti i durêti, to vykine nas z mieškania, ale tak napravdu ne chotiêła siêtoho zrobiti, bo velmi nas škodovała. Po takich reprymendach baťko sidiêv ticho tyždeń abo dva, ale potum karuzela začynała krutitisie znov. Babcia Irenka namovlała našu mamu, kob vona rozvełasie z baťkom, ale mama zavelmi joho bojałasie. A vôn robivsie štoraz hôršy. Teper biv vže ne ono mamu, ale i nas stav mołotiti. Najhôrš popadało našomu Pavlikovi. Jomu było vsioho pjať liêt, a baťko postanoviv zrobiti z joho, jak kazav, „pravdivoho mužčynu”. Biv joho častiêj niž nas, a koli Pavlik płakav, to obsmiêjuvav joho, kažučy, što pravdivy mužčyny nikoli ne płačut. Raz naveť zastaviv joho vypiti kilišok horêłki, a koli Pavlik poblovavsie, to tknuv jomu onučku v ruki, kob chłopeć usio popratav.

Baťko, jak vypiv, to ne išov spati, ono avanturovavsie, kryčav, zastavlav nas robiti razny nepotrêbny rečy, strašyv, biv, haniav. Koli byv tverozy, to časom i jakujuś jiječniu nam usmažyv albo što-leń cikavoho rozkazav, tak hovoryła Basia. Ale ja siête ne velmi kob zapometała, ja joho pometaju ono zapitoho, złôsnoho, zusiêm čužoho. I ty podivisie, jakoje žycie divne: mamu preč mało pometaju, a vona ž dla nas była takaja dobra, tak nas lubiła. Časom mniê zdajetsie, što vona prychodit, koli splu, i hładit mene po hołoviê, i šepče mniê, kob ja ne bojałasie, što vsio bude dobre, što zavtra pryjde liêpšy deń…

Odnoho dnia, koli ja vernułasie zo škoły, mniê rozboliêła hołova i ja prylahła na kanapi. Musit, zadrymała, bo mene rozbudili kryki i płač. Koli ja odpluščyła očy, to pobačyła baťka, jak dušyt mamu i kryčyt.

– Kudy znov tiohałasie, kurvo?! Zabju, blaď, zabju!

Mami vdałosie odopchnuti joho od sebe, vôn upav na pomôst, a koli padav, to davsie hołovoju ob taburetku. Mama pobačyła, što ja na kanapi, pudchvatiła mene na ruki i vtekła do druhoho pokoja, de sidiêli perelakany Basia i Pavlik, zamknuła dvery na zaščypku, šče j prysunuła kanapu pud dvery. My na jijiê posiadali, kob było tiažêj. Čuli, jak baťko vstav, jak brontaje po chati, ruhajetsie.

– Kudy taja kurva znov podiêłasie, znov pujšła tiohatisie, zabju vsiorômno, zabju!

Potum stav hrukotati do nas, ale jomu ne vdałosie odčyniti dvery i v kunciovi vôn upav na łôžko i zasnuv. My pomohli mami peresunuti kanapu, tohdy ja pobačyła, što v jijiê na šyji pojavilisie čyrvony slidy posli baťkovych palci, a pud okom nabihav veliki siniak.

Tohdy, jak baťko vdyryvsie ob taburetku, to nekiepśko rozkryvaviv sobiê hołovu. Škoda, što ne vdyryvsie toju durnoju mozgovnioju centymeter daliêj, bo było b po jôm i my mieli b spokuj, a tak…

Byv vereseń, ja same pujšła do druhoji klasy. Poperednioho dnia ja velmi prosiła mamu, kob vona kupiła mniê pametnik, taki, jak koliś diêti miêli, kob do joho vpisuvalisie koležanki i kolegi: malovali jaki-leń malunok i pisali viêršyk albo štoś napodobi. Usiê diêti v klasi takije pametniki vže miêli i mniê tože chotiêłosie. Mama poobiščała, što kupit. Spicijalno pojiêchała trochu raniêj do roboty, miêła tohdy na popołudnie, kob mniê kupiti. Ja tohdy tiêšyłasie i neterplivo čekała mamu, kotora miêła vernutisie z roboty po desiatuj hodini večerom.

Baťko, pudpity, plontavsie v siêniach i čohoś matiukavsie. My z Basioju sidiêli pry stoliê i robili lekciji, a Pavlik štoś malovav. My dali jomu kredki i papiêr, kob vôn nam ne mišav.

– Matery šče nema?  – zahlanuv do nas baťko.

My ono pokrutili hołovami.

– Znov, blaď, deś tiohajetsie.

– Može avtobusa nema abo spuznivsie?  – skazała ticho Basia.

– Movčy, sučko!  – zakryčav baťko.  – Ty takaja sama budeš. Movčy, bo v zuby zarobiš!  – vôn potrôs kułakom v našu storonu i vyjšov.

Poperevoročuvav štoś u siêniach, braznuli dvery, stało ticho. Basia pudyjšła do okna i vyhlanuła na huliciu.

– Kudyś povołôksie,  – skazała, i my znov pochililisie nad zadanym nam dodomu.

Minuło, može, z puv hodiny, može, trochu bôlš. Mamy daliêj ne było, Basia podiviłasie na časy i znov vyhlanuła čerez okno.

– Uže povinna pryjti, naveť z puzniêjšoho autobusa,  – skazała perelakana.  – O, znov taja łajza liêze,  – dodała i chuteńko vernułasie do stoła.

U siêniach štoś braznuło ob cimentovu pudłohu. My troje ažno pudskočyli. Do chaty vvalivsie baťko, zakryvavlany, z dikim pohladom.

• Nu i vsio! – kryknuv. – Blaď uže ne bude mene mučyti.

Potum vôn zvalivsie na kanapu i zasnuv. Takoho ne byvało raniêj. Vôn use ždav mamu, kob jijiê pobiti abo prynajmi obruhati. My pohlediêli odne na odnoho, viêdali, što teper stałosie štoś strašnoho, prosto odčuvali takoje.

Basia pomału pujšła do siêni, zapaliła sviêtło i kryknuła:

– O božeńki!

A tam ležała zakryvavlana sokiêra.

– Lilu, odiahajteś, pomožy Pavlikovi,  – prohovoryła pibiliêłymi hubami Basia.  – Idemo do babci Irenki.

My raz-dva odiahnulisie, vyjšli na pudvôrok i stali zvoniti do babcinych dvery. Vona vže spała. Basia na vsiaki vypadok odyjšła od dvery, kob čerez okno babcia mohła jijiê zobačyti i ne perelakałasie. Nakuneć babcia odčyniła nam dvery i vpustiła do chaty. Basia vsio jôj rozkazała, a vona až ruki złožyła.

– Ty, ditiatko, švidša za mene,  – skazała vona do Basi.  – Bižy do Biêlśkich, u jich telefon. Može, šče ne splat, rozkažy jim usio, tak jak rozkazała mniê, i vyzvite miliciju.

I Basia pobiêhła, a babcia Irenka dała nam pojiêsti. Pavlika my połožyli spati, a Basia pryjšła, može, čerez puv hodiny. Pryjiêchała milicija, baťka vytiahnuli z chaty vže skutoho, a daliêj to ja sama ne pomniu, ono znaju vsio z rozkazuv ludi, bo ja tohdy umliêła i treba było vzyvati dochtora do mene. Zreštoju, para karetok uže v nas tohdy stojało.

Milicijanty zabrali sokiêru z krovleju, a potum stali perešukuvati dorohu, kotoroju z prystanku voročałasie dochaty mama. I tam, u korčach pry stežci, znajšli našu mamu…

Lila zamovkła, vyterła slozy, kotory tekli jôj po ščokach.

– Zarubav jijiê, uziav i zarubav jijiê,  – prohovoryła po dovšum časi.

Na maminum tiêłovi znajšli pjať ranuv po sokiêry, na plečach, na hołoviê, na rukach… Z boku ležali rozsypany zakupy, vona nesła nam jiêdło: chliêb, bułočki, masło, syr, paruvki. Mołoko rozliłosie…

A potum, koli oddali nam maminy rečy, to v torebci ja znajšła pametnik, kotory vona mniê poobiščała kupiti, u siniuj okładci, velmi hožy. Dla Basi vona tohdy kupiła zapinki do vołosuv, a dla Pavlika maleńkoho samochodika, kob nichto z nas ne byv pokryvdžany. Usiêch nas tak lubiła. Nikoli ne dała odčuti, što chtoś byv hôršy, takaja była naša mama.

Na pochorony pryjšło mnužêń ludi…

My ostalisie žyti v babci Irenki, kotora velmi chotiêła nas dohladati. Po mami my dostali rentu, tak što z hrošyma jakoś davali rady, a na vsiê feryji i vakaciji my jiêzdili do babci Handzi i diêda Franeka na sioło. Časom zabirali z soboju i babciu Irenku.

Naša Basia praciuje včytelkoju, nikoli ne vyjšła zamuž, use kaže, što lepi žyti odnôj niž trapiti na takoho sukinsyna, jakim byv naš baťko.

Pavlik skônčyv elektryčny technikum i vse maje ruki povny roboty, dobre jomu povoditsie. Nikoli ne vypiv ani kiliška horêłki, chvatiło jomu toje, do čoho prymušav joho baťko. Pavlika dovho liêčyli psychologi, kob vôn dojšov do sebe, ale na ščastie vsio pujšło dobre. Vôn oženivsie, maje fajnu žônku i dvoje diti. Ne viêdaju, jak joho Jola pryniała toje, što jeji tesť to morderca, ale Pavlik usio jôj rozkazav šče pered šlubom.

A ja stała pielengniarkoju. Maju dobroho čołoviêka, troje diti i ne narykaju na žycie.

My vsiê vyreklisie našoho baťka. Koli stali povnoliêtni, to vystupili, kob pominiati nazvisko, pryniali mamine, i z baťkom nikoli vže ne pobačylisie. Bude pjať liêt, jak vôn umer. Jomu tohdy dali vsioho petnadceť liêt. Vyjšov po dvanadceti. Lude rozkazuvali, što časom prychodiv na mohiłki pjany v drebezgi i kryčav:

– Bačyš, kurvo, ty davno zemlu hłodžeš, a ja daliêj žyvy!

Nechaj jomu Bôh vybačyt, bo ja nijak ne mohu.

Halina Maksymiuk