W połowie drogi pomiędzy Kuźnicą a Krynkami, 30 km na południe od Grodna, leży Odelsk. W czasach II Rzeczpospolitej miasteczko to wchodziło w skład powiatu sokólskiego województwa białostockiego. Bieg historii sprawił, że po II wojnie światowej znalazło się ono w granicach Związku Radzieckiego.

Odelsk to dziś niewielka, przygraniczna osada o statusie agromiasteczka, licząca około 650 mieszkańców. Tak jak w przypadku innych podgrodzieńskich miasteczek, jego najstarsza historia jest okryta tajemnicą, którą trudno odsłonić ze względu na brak stosownych źródeł historycznych. Warto jednak odnotować, że w 1975 roku miejscowość odwiedził białoruski archeolog Edward Zwieruga, który wdrapał się na stromy pagórek nad rzeczką Odlanką przy dzisiejszej ulicy Zielonej i stwierdził, że znajdowało się tam średniowieczne grodzisko. Do tej pory wzgórze to nie było obiektem szczegółowych badań i niestety nic pewnego nie możemy powiedzieć na temat przeszłości tego miejsca. Kiedy spojrzymy na mapę Rzeczpospolitej z 1570 roku, zauważymy, że na zachód od Grodna zaznaczone są jedynie dwie miejscowości: Odelsk i Krynki, co może świadczyć o ich szczególnej randze w tym rejonie Grodzieńszczyzny.

Pomimo królewskich przywilejów, które dawały osadzie prawo do cotygodniowego targu, Odelsk nigdy nie rozwinął się w większy ośrodek miejski. Największy rozwój demograficzny osady miał miejsce w I połowie XIX wieku. W 1828 roku  mieszkało tu 1578 katolików, 212 osób wyznania mojżeszowego, 16 protestantów i 10 prawosławnych. Taka struktura wyznaniowa była zdecydowanie nietypowa, bowiem w sąsiednich miasteczkach w tym czasie ludności żydowskiej mieszkało dużo więcej. W latach 20-tych XX wieku w odelskiej drewnianej bóżnicy mieścił się skład ziemniaków. Kustosz Muzeum w Grodnie Józef Jodkowski słał do Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku pisma z prośbą o przyznanie środków na remont tej zabytkowej świątyni, w której znajdowały się cenne polichromie. Gmina żydowska była bowiem zbyt biedna, żeby samodzielnie o nią zadbać. Kiedy w połowie XIX wieku do pobliskich Krynek napływali nowi osadnicy, by zatrudniać się w powstających manufakturach, w Odelsku miał miejsce zupełnie inny proces. W 1849 roku 26 żydowskich rodzin założyło nieopodal miasteczka wieś Kolonia Izaaka, nieco dalej powstała też Kolonia Palestyńska. Brak zajęć związanych z handlem i rzemiosłem zmuszał miejscowych Żydów do zajmowania się rolnictwem. Salomon Salit w 1934 roku pisał: Usiłowania stworzenia targów w Odelsku, co przyczyniłoby się do ożywienia i rozwoju miasta, kończy się stałym niepowodzeniem, ze względu przede wszystkim na to, że wszystkie dni w tygodniu są zajęte przez targi w większych okolicznych miasteczkach o ustalonej już tradycji… Problemy te były przedmiotem żartów. Wśród okolicznych mieszkańców przyjęły się ironiczne powiedzenia: Torh jak u Adelsku i Tołk (ład, porządek) jak u Adelsku torh.

Najstarszą budowlą Odelska jest drewniany kościół pochodzący z XVIII wieku. Pierwszą świątynię katolicką ufundował tu Kazimierz Jagiellończyk już w 1490 roku, na długo przed tym, jak zaczęły funkcjonować samodzielne kościoły parafialne w sąsiednich miasteczkach. Od zarania Odelsk był silnym ośrodkiem rzymskiego katolicyzmu; dość powiedzieć, że urodziło się tu aż czterech późniejszych biskupów. Najbardziej znanym z nich jest arcybiskup Tadeusz Kondrusiewicz, który w latach 2015-2021 był przewodniczącym Konferencji Episkopatu Białorusi, na koniec szykanowany przez reżim Aleksandra Łukaszenki. Wcześniej pełnił również inne ważne funkcje, między innymi był metropolitą moskiewskim. Już za życia, ten znany hierarcha stał się patronem jednej z głównych ulic rodzinnej miejscowości.

W odróżnieniu od sąsiednich miasteczek w Odelsku nigdy nie została wybudowana cerkiew, nawet w czasach carskich. W XVII wieku znajdowała się tam natomiast ulica Ruska, przy której mieściło się siedem posesji. Była to najkrótsza ze wszystkich pięciu, ówczesnych ulic. Jej nazwa wskazuje, że mieszkali tam niegdyś Rusini, czyli wyznawcy obrządku greckiego, ale nie było ich zbyt wielu. To zupełnie odmienna sytuacja niż w pobliskich Krynkach. Akt fundacyjny kryńskiego kościoła z początków XVI wieku mówi, że świątynia została wybudowana wśród ortodoksów, czyli wyznawców prawosławia.

Specyfiką rejonu Odelska była też duża liczba zaścianków, które dawniej nazywane były okolicami. Mieszkała w nich zubożała szlachta wyznania rzymskokatolickiego, która niegdyś tworzyła stan rycerski. Choć nie byli majętni, zachowywali odrębność prawną i kulturową i izolowali się od okolicznych włościan. Pod koniec XVIII wieku na terenie parafii odelskiej i ejsmontowskiej znajdowało się w sumie 26 okolic szlacheckich. Tak duża koncentracja tego typu wsi w tym rejonie jest zastanawiająca. Podobne zjawisko obserwujemy na wschodnim Mazowszu, gdzie drobna szlachta była masowo osadzana przez książąt mazowieckich u schyłku średniowiecza w celu obrony granic przed najazdami wojsk litewskich. Czy w rejonie Odelska również mogła istnieć granica, której trzeba było pilnować? 

W swoim niedawnym artykule (Czasopis 12/24) wysunąłem hipotezę, że Krynki mogły powstać w drugiej połowie XIII lub na początku XIV wieku, w czasie kiedy na południe od Grodna  uformowała się granica pomiędzy Litwą a Rusią Halicko-Wołyńską. Przesłanką do takiego przypuszczenia jest motyw herbowy Krynek, który w heraldyce jest określany jako „lew ruski”. Był on pierwotnie używany przez władców księstwa halicko-wołyńskiego z dynastii Romanowiczów, która wygasła w 1340 roku. Jeśli Krynki były grodem po stronie Rusi, to jego odpowiednikiem po stronie Litwy mógł być Odelsk. Z tym przypuszczeniem dobrze korespondują wyniki badań językoznawczych prowadzonych przez Michała Kondratiuka. Zauważył on, że we wsiach leżących pomiędzy Kuźnicą a Krynkami występuje największa na Białostocczyźnie koncentracja nazw miejscowych i nazwisk pochodzenia bałtyjskiego. Językoznawcy przypuszczają, że w niektórych miejscowościach tego rejonu w przeszłości ludność mogła rozmawiać na co dzień w języku litewskim. Pozostałością dawnej państwowej rubieży mogą być również nazwy wsi, które określają przynależność etniczną mieszkańców. Pomiędzy Krynkami a Odelskiem leży wieś Rusaki gdzie mieszkali Rusini, istniała też dawniej wieś Żamojdy, którą najpewniej zamieszkiwali osadnicy ze Żmudzi.

Piotr Kisiel