Са сваім знакамітым земляком паэтам, празаікам, літаратуразнаўцам і перакладчыкам, доктарам філалагічных навук Міколам Арочкам (1930-2013) я шмат гадоў сябраваў, асабліва, калі ён больш за 20 гадоў жыў у роднай вёсцы Вецявічы на Слонімшчыне. Гэта быў цікавы, надзвычай таленавіты і шчыры чалавек. Гутарыць з ім можна было бясконца. У апошнія гады свайго жыцця ён паціху пакідаў мне свае раней не апублікаваныя вершы, а потым, калі старэйшага земляка не стала, вершы і асабістыя дзённікавыя запісы мне перадала яго жонка Марыя Іванаўна. Усе яны чакаюць асобнага выдання.
За сваё жыццё Мікола Арочка напісаў і выдаў шмат кніг паэзіі, літаратуразнаўчых даследаванняў і перакладаў. Яго першы зборнік паэзіі „Не ўсе лугі пакошаны…” выйшаў у свет у 1958 годзе. Затым пісаліся і выдаваліся новыя кнігі.
Ужо ў ранніх паэтычных радках аўтара абазначыліся матывы, вобразы, якія сталі, па сутнасці, галоўнымі ў яго паэзіі – гэта Бацькаўшчына, зямля, зерне, жыта, жыццё, родная мова, гісторыя… Паэтызацыя бацькоўскай зямлі і свету родных людзей пачалася з першых творчых крокаў і доўжылася да яго апошніх дзён. Мянялася жыццё, а разам з ім мяняўся радыюс яго бачання, паглыбляліся каардынаты вымярэння. Важкім дасягненнем беларускай літаратуры сталі яго драматызаваныя паэмы „Курганне”, „Крэва”, „Каранацыя Міндоўга”. З глыбінь XVI стагоддзя паэт стварыў светлы воблік беларускага першадрукара ў драматызаванай паэме „Судны дзень Скарыны”. Усе сюжэтныя калізіі твора (рэальныя, бытавыя, сацыяльна-палітычныя падзеі) так ці інакш закранаюць самую істотную праблему, у якой сканцэнтравана сутнасць жыцця Скарыны – ідэю асветы, культуры, нацыянальнага адраджэння.
Шмат гадоў Мікола Арочка пражыў у родных Вецявічах. Бываючы там, я слухаў яго, ён чытаў мне свае творы, распавядаў пра планы. Цяжка прыгадаць сёння вёску, дзе б некалі шмат гадоў жыў доктар навук. А ён жыў, рухаўся, дыхаў, пісаў. Бывала, глядзеў на яго і неяк балюча станавілася ад таго, што лёс загнаў гэтага чалавека сюды, у глыбінку, на хутар жыцця. Не па добрай волі загнаў. На мясцовым пагосце даўно пахаваны два яго сыны, таму ён вярнуўся да сыноў, да землякоў, на бацькаўшчыну. А цяпер сам знайшоў там апошні свой супакой побач з сынамі.
Міколу Арочку заўсёды турбавалі адносіны ўлады да нашай роднай мовы, а ў апошнія гады ён за гэта моцна перажываў, шмат разважаў, думаў. Неяк аднойчы перадаў ён мне свой сцэнічны дыялог „Спрэчка Багушэвіча з нігілістам”. „Можа калі і дзе надрукуеш”, – казаў. Я выконваю яго просьбу і прапаную чытачам „Czasopisа” раней невядомы сцэнічны дыялог Міколы Арочкі. Напісаны ён быў аўтарам у роднай вёсцы 31 ліпеня 1989 года.
Сяргей Чыгрын
Спрэчка Багушэвіча з нігілістам
Сцэнічны дыялог
БАГУШЭВІЧ:
Не пакідайце беларускай сваёй мовы,
Каб не памерці! –
Вось мой запавет.
НІГІЛІСТ:
Каб не памерці?..
З дзіўнаю умовай
Вы гэты афарызм пусцілі ў свет.
Хіба, сваёй адрокшыся гаворкі,
Памру я?.. Глупства!
Не памрэ народ.
Хутчэй, што стане ўсё наадварот:
Ёсць мовы першых велічынь –
Як зоркі!
Адна з іх ззяе побач нас… Чаму ж
Замест сваёй, з мужыцкасцю нязводнай,
Суседнюю навек не выбраць – роднай?
БАГУШЭВІЧ:
Суседнюю – уваж,
Сваю ж – не зруш!
Забудзем – значыць, суджана памерці…
НІГІЛІСТ:
Вы сэнс жыцця
Метафарай не мерце!
БАГУШЭВІЧ:
Ці можа дрэва жыць без каранёў?
А цела – без душы?
НІГІЛІСТ:
На мне праверце!
БАГУШЭВІЧ:
Зачахлае карэнне ёсць і ў пнёў!..
О, колькі пнёў,
Дзе душы ўкралі чэрці!
НІГІЛІСТ:
Выходзіць, што душа ўжо – не мая?
Ха-ха!.. Яна у кіпцях духа злога?
Ні ў Бога, ні ў чарцей не веру я,
Не веру ў край,
З якога робяць Бога!
Нашто трымацца мне за нейкі Лепель?
Радзіма там – дзе лепей!
БАГУШЭВІЧ:
Так слепакі плявузгалі спакон,
Не бачачы, як гібель падступае…
Калі ж на чалавека сходзіць скон,
Спачатку ў яго мову адбірае!..
Так і народ бязмоўны…
Ён сканае!
Бо мова – гэта вопратка душы,
Гісторыя яе вякамі ткала,
Калі пагоніч меч чужы крышыў,
Калі да помсты
Кроў ахвяр гукала,
Калі ад горкасці займала дых,
Калі ў руках мазолістых, худых
Пад плугам родная зямля спявала!..
Ды хіба мала ў нас мясцін святых,
Дзе наша людства з моваю ўтрывала!
Вось тыя ніткі –
З іх уток, аснова,
З іх вытканы дзівосы роднай мовы,
Адзенне непаўторнае душы!
Ёй без адзення –
Суджана прадонне…
Бяда, калі душа – не ў сваім Доме!
Яна – ці вяне ў нейкай сумнай стоме,
Як ліст, што нехта ўздумаў засушыць,
Ці ўжо сама раздвойваецца хіжа
І іншых на свой шнур,
Як лісце, ніжа…
Патрохі вучыцца сваіх душыць!
Спраўляе перамогу ці хаўтуры?
А мова – маці роднае культуры,
Літаратуры, песні – ад калыскі
Яна ў душы гадуе знакі, рыскі,
Каб годнасць утрываліць,
Каб віхуры
Не кінулі на злом, у чорны роў…
НІГІЛІСТ:
Ды хіба мала песень у сяброў?
Спявай, скачы,
Выкручвай фугі-шугі,
Чытай, натхняйся, не пужайся бур,
Бяры з суседніх скарбаў для паслугі,
Для ўласнае душы –
З чужых культур!
І збедненым не будзеш, будзе жыць,
Служыць, як іншыя, працоўным масам…
Жаваць і хлеб,
І нават булку з маслам!..
БАГУШЭВІЧ:
Бязродныя, абкрадзеныя часам!
Вам і няўцям,
Што ўдосталь не здабыць
Ні хлеба, ні да хлеба – там, дзе ніць
Духоўнасці радзіннай перацята,
Дзе мова ў занішчэнні… Там дабра
Не дасць –
Зямля бескаранёвых сэрцаў…
Там спее на галовы – гром з ядра!
Там узбуяе хутка марнатраўства,
Пазбавіцца зямля Гаспадара!..
Патрэбна да пары прыстасаванства.
Час не дазволіць вам раскашаваць,
А возмецца вас першых крыжаваць!..
Я прадракаю – беды перажыць,
Трываліць першародныя высновы,
Душы сваёй адзенне –
Роднасць мовы,
Цудоўнай беларускай нашай мовы
Не пакідай, мой край,
Калі ты хочаш жыць!
Мікола АРОЧКА
