„Добрая была настаўніца!” – так у 1986 г. успамінаў сваю настаўніцу Вольгу Ярашэвічанку родам з Кнышэвічаў Шудзялаўскай гміны 75-гадовы тады Уладзімір Хомік са Слоі. Тады расказаў ён Міколу Гайдуку пра свой нялёгкі шлях у даваеннай Польшчы і пра беларускую школу ў 1918-1920 гг., калі Слоя і ваколіцы належалі да акругі Крынкі-Лунна Беларускай Народнай Рэспублікі, існаваўшай з 25 сакавіка 1918 г. Праўда, вясной 1919 г. Гарадзеншчыну і Віленшчыну занялі польскія войскі, застаўшы там беларускія школы і беларускую ўладу. На жаль, фактычна ў 1920 г. усё беларускае пачало змяншацца – уладу пераймала Цывільнае ўпраўленьне ўсходніх земляў (Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich), беларускія школы заменьваліся польскімі, а беларускія настаўнікі пазбаўляліся працы. Але гэты кароткі перыяд існаваньня БНР на Сакольшчыне заангажаваў многа каго з тутэйшай беларускай моладзі дзеля працы на яе карысьць.

Праўда, большасьць беларусаў яшчэ не вярнулася з бежанства з Расеі, але ж і не ўсе туды падаліся ў 1915 г. Нешматлікія астаўшыеся як маглі ўключаліся ў пабудову маладой дзяржавы, часта не думаючы нават, як доўга яна праіснуе. Існаваўшая з 1916 г. Беларуская настаўніцкая сэмінарыя ў Сьвіслачы рыхтавала настаўнікаў для школ. Нямецкія ўлады дазволілі на закладаньне беларускіх школ. Таму шмат дзе на Беласточчыне яны паўставалі.

Вось сёстры Марыя і Вольга Ярашэвічанкі з Кнышэвічаў да І сусьветнай вайны вучыліся ў Краснымстоку (цяпер Ружанысток) – Марыя (народжаная ў 1895 г.) – у настаўніцкай сэмінарыі, а другая – на два гады малодшая Вольга – там у сельскагаспадарчай школе. Вучобу перапыніла І сусьветная вайна. Дзяўчаты вярнуліся ў родную вёску. У сям’і Іосіфа і Анны Ярашэвічаў было разам з імі васьмёра дзяцей. Найстарэйшы Леанід памёр у дзяцінстве. Потым былі Марыя і Вольга. За імі нарадзіліся: Канстанцін – у 1899 г., Елізавета – у 1902 г., Павал – у 1906 г., Аляксандр – у 1910 г., Людміла – у 1915 г. Старэйшыя дзеці да І сусьветнай вайны прайшлі адукацыю ў царкоўна-прыхадзкой школе ў Кнышэвічах. Знаходзілася яна паміж Кнышэвічамі і Слояй, але да нашых дзён не захавалася. Мясцовыя з яе цэглаў пабудавалі сабе дамы.

Перад І сусьветнай вайной Іосіф Ярашэвіч арандаваў частку маёнтку ў Яна Тарасевіча ў Шындзелі. Калі ў 1915 г. большасьць жыхароў з Кнышэвічаў, Слоі і ваколіц падалася ў бежанства ў глыб Расеі, тады таксама Ярашэвічы, спакаваўшы чатыры фурманкі, падаліся на ўсход. Перад вазамі Оля і Маня гналі сьвіней. Пасьля чатырох тыдняў завярнулі іх назад немцы. Вярнуліся ў Кнышэвічы, дзе жылі ў суседзяў. У 1918 г. Іосіф Ярашэвіч вырашыў пабудаваць уласны дом. Бежанцы ў асноўным вярталіся ў родныя вёскі пасьля І сусьветнай вайны – у 1920-1921 гадах.

У 1919 г. Іосіф і Анна Ярашэвічы пабудавалі хату, якая стаіць і зараз. Служыць яна і сёньня іх маладым нашчадкам – сямейству Яанне і Станіславу. Жыды, якія яе будавалі, зрабілі таксама – у падарку – стол і лавы. Стол стаіць на ганаровым месцы дасюль. Шмат хто з кнышэвічан, вярнуўшыхся з бежанства, завідаваў Ярашэвічам – яны сталі багацейшымі, уся сям’я была ў камплекце, Марыя і Вольга працавалі настаўніцамі.

У 1921 г. у Кнышэвічах паводле перапісу насельніцтва было 209 жыхароў – 99 жанчын і 110 мужчын, якія пражывалі ў 35 дамах. 148 з іх былі праваслаўнага веравызнаньня, 59 – рымакаталіцкага і 2 – юдэйскага. Па нацыянальнасьці 132 асобы лічылі сябе беларусамі, 75 – палякамі і 2 – жыдамі.

Хата Ярашэвічаў пабудавана ў пачатку вёскі. Яна зараз быццам бы музей – столькі ў ёй гістарычных артэфактаў, што цяперашнія гаспадары яшчэ не да ўсяго дайшлі, што захоўваецца на гарышчы – беларускія кнігі, газэты, дакументы. Праз 100 гадоў у хаце на сьцяне вісіць супольны здымак выпускнікоў Беларускіх настаўніцкіх курсаў у Вільні з 1919 гг., якія ўзначальваў Янка Станкевіч. Кожны курсант падпісаны прозвішчам. Сярод іх шмат моладзі з Беласточчыны: Уладыслаў Казлоўшчык, Сэрафіма Кішко, Вера Мультан, Марыя Зіневіч, Вольга Якута, Маляньня Алюшык, Вера Матэйчук… І сёстры Ярашэвічанкі – Марыя і Вольга. На здымку таксама ёсьць Браніслаў Туронак – бацька Юркі Туронка, які некалі бачыў такі здымак ў Веры Матэйчук у Агароднічках пад Супрасьлю. Ці захавалася больш такіх здымкаў?

Больш як 20 гадоў таму ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь у Менску знайшла я спісак удзельнікаў гэтых курсаў. Ужо тады ўразіла мяне вялікая колькасьць маладой інтэлігенцыі з Беласточчыны. Тады звярнула я ўвагу на дзьве сястры Ярашэвічанкі з Кнышэвіч. Цікава, як склаўся іх лёс? – думала я неаднойчы. Ці асталіся іх нашчадкі? Анэта Прымака-Онішк, родам з Кнышэвіч, не чула пра такіх настаўніц, але на маю просьбу аднак удалося ёй здабыць кантакт да Яаанны Ніцэвіч, унучкі Паўла Ярашэвіча, якая з сям’ёй жыве ў хаце прадзедаў і беражліва адносіцца да іхняй спадчыны. Сын Паўла, бацька Яаанны – Юрка Ярашэвіч, пражываючы ў Саколцы, з’яўляецца пасіянатам гісторыі і зберагае таксама каштоўныя сямейныя здымкі і дакументы. Праўда, сёе-тое згарэла ў печы, – кажа, – але найважнейшае захавалася. Ад яго даведваюся пра апублікаваны ў „Беларускім каляндары на 1987 год” успамін Уладзіміра Хоміка: «На навуку ў школе то ў мяне і часу не было. Вучыўся я ўсяго дзве зімы, бо ад Пакровы да Вялікадня, калі жывёла ў хляве стаяла. Толькі ўсяго і было майго школьнага занятку. Але тады, калі ў 1918-20 гадах была ў нас тут Беларусь і школы былі беларускія, то якраз на добры шлях і наставіла мяне беларуская школа. Школа была ў нашай вёсцы, у хаце Мікалая Вуткі. Вучыла ў ёй народная настаўніца Вольга Ярашэвіч. Добрая была настаўніца! Па-беларуску добра ўмела сама, і нас навучыла любіць і шанаваць сваю мову. Яна таксама і па-польску чытаць і пісаць навучыла. Потым гэтую школу закрылі і не было навукі аж да 1924 года» (М. Гайдук, Песні тых часоў, «Беларускі каляндар 1987 год», с. 130-131).

Паводле Юркі Ярашэвіча Вольга, пасля закрыцьця беларускай школы ў Слоі, ужо не працавала настаўніцай. У 1924 г. выйшла замуж за быўшага афіцэра царскай арміі Яна Каласкова, які пасьля польска-бальшавіцкай вайны 1920 г. не хацеў вяртацца на бацькаўшчыну пад савецкай уладай. Нарадзіўся ён у 1892 г. у Людзьвінаве Калужскае губерні. Пасьля інтэрнаваньня польскімі ўладамі апынуўся ў Гародні, дзе мабыць і пазнаёміўся з Вольгай Ярашэвічанкай. Мабыць і яна пасьля ліквідацыі беларускай школы ў Слоі выехала ў Гародню, дзе яшчэ існавала беларуская школа і беларускі прытулак, ведзеныя сябрамі з Беларускіх настаўніцкіх курсаў. Яе муж меў праблемы са сталай працай, пакуль прыстроіўся ў страхавой фірме. Жылі яны па вуліцы Глухой 3. Спярша нарадзіўся ў іх сын Ігар, які хутка памёр. 7 красавіка 1930 г. нарадзілася дачка Тамара.

Калі 17 верасьня 1939 г. у Гародню ўвайшлі саветы, 19 кастрычніка НКВД выклікала Яна Каласкова. Адтуль ён ужо не вярнуўся і да сёньня дачка не ведае нічога пра лёс свайго бацькі. Калі Вольга з дачкой прыехала на велікодныя канікулы 1940 г. да бацькоў у Кнышэвічы, 13 красавіка іх там арыштавалі і вывезьлі ў Казахстан на „голы” стэп. Там Вольга выкапала зямлянку і працавала ў калхозе – у пякарні. У 1946 г. вярнулася з дачкой у Кнышэвічы ў родную хату. Ужо ў жывых не было яе бацькі Іосіфа – памёр 22 ліпеня 1944 г., меўшы 80 гадоў. Пахаваны ён на праваслаўных могілках у Самагрудзе. Побач з ім спачыла і яе маці Анна, якая памерла 30 красавіка 1947 г., пражыўшы 77 гадоў. На той час у Кнышэвічах у бацькоўскай хаце былі таксама Павал, Аляксандр і Маня. Браты на аснове хатняга кнігазбору заснавалі прыватную бібліятэку – захавалася пячатка і картатэка. Марыя дапамагала ў гаспадарцы. Вольга з дачкой выехала ў Саколку, дзе працавала фізічна ў пачатковай школе. Пасьля пераехала ў Васількова і там таксама працавала фізічна ў школе. Тамара вучылася ў суконнай школе і працавала на фабрыцы імя Сержана. У 1956 г. выйшла замуж за Эдмунда Казлоўскага. Зараз жыве адна ў Беластоку – нядаўна памёр яе муж. Вольга памерла на сэрца ў 1967 г. і пахаваная на праваслаўных могілках у Саколцы. У Саколцы жыла яе малодшая сястра Елізавета, якая была краўчыхай.

Марыя (Маня) у 1918 г. заснавала беларускую школу ў Сакалдзе. Калі польскія ўлады ў 1920 г. перайменавалі яе ў польскую, далей у ёй настаўнічала – таксама за савецкім часам – у 1939-1941 гадах. З лютага 1941 г. захавалася паўнамоцтва на атрыманьне грошай за працу ў школе, таксама расклад урокаў у школе, якая была рускай з навучаньнем польскай мовы. Ці існавала гэтая школа падчас нямецкай акупацыі і ці вучыла ў ёй Марыя Ярашэвічанка, трэба яшчэ высьвятліць. Пасьля вайны жыла яна ў Кнышэвічах і дапамагала братам у гаспадарцы. Вучыла сьпяваць царкоўныя песьні. Памерла ў 1974 г. Пахаваная на праваслаўных могілках у Саколцы побач з сястрой Вольгай.

Як склаўся лёс братоў і сясцёр беларускіх настаўніц, расказаў іх братанак Юрка. Канстанцін на выдатна закончыў царкоўна-прыхадзкую школу ў Кнышэвічах. У міжваенны час, у 1924 г., як член КПЗБ падаўся ў Савецкую Беларусь. Апынуўся ў Сьвярдлоўску, дзе ажаніўся з Шурай – дачкой быўшага белага афіцэра. У 1937 г. пад сьвярдлоўскім адрасам яго не стала – на захаванай паштовай картцы ёсьць анатацыя: „выбыл в неизвестном направлении”. Вядома, што ў 1937 г. па Савецкім Саюзе пракаціліся сталінскія чысткі і Канстанціну Ярашэвічу вельмі лёгка можна было закінуць любую надуманую віну, хаця б шпіянаж на карысьць Польшчы. Ніхто ніколі не даведаўся, што з ім здарылася. Мабыць быў расстраляны, як шмат хто ў тыя гады.

Елізавета выйшла замуж за Адама Більміна спад Кузьніцы. Нарадзілася ў іх у 1935 г. дачка, а ў 1941 г. – сын. У 1947 г. гаспадарку пад Кузьніцай аддалі ў арэнду, а самі на палавіну з Паўлам купілі дом у Саколцы, куды перасяліліся. Елізавета займалася кравецтвам. Памерла ў 1992 г. і пахаваная на праваслаўных могілках у Беластоку на Выгодзе.

Павал ажаніўся з Людмілай Матусевіч з Юраўлянаў, якой бацька за царскім часам закончыў Сьвіслацкую настаўніцкую сэмінарыю і працаваў народным настаўнікам, сьпярша ў Юраўлянах, а затым быў напраўлены на Палесьсе – у Батчу Кобрыньскага ўезда. У яго былі яшчэ два сыны – Барыс і Яўген, якія да вайны распачалі навуку ў вышэйшых навучальных установах. Барыс вучыўся на інжынера ў Варшаўскай палітэхніцы, а Яўген – на сельскагаспадарчым факультэце Віленскага ўніверсітэта. Барыс прапаў без весьці пасьля ІІ сусветнай вайны, а Яўген стаў прафесарам Універсітэта Адама Міцкевіча ў Познані. Павал Ярашэвіч займаўся гаспадаркай. Да вайны ў іх хаце была крама. На гаспадарцы быў таксама Аляксандр, які адбыўшы службу ў польскім войску ў Гародні, у 1930 г. вярнуўся ў Кнышэвічы. Пасьля ІІ сусьветнай вайны Ярашэвічы займаліся часаньнем воўны – людзі чакалі ў чарзе па трое сутак, дапамагаючы адначасова Ярашэвічам у гаспадарцы. У Паўла было пяцера дзяцей: дзве дачкі Анна і Ларыса і трох сыноў: Генадзь, Іосіф і Юрка. Павал памёр у Кнышэвічах у 1990 г. і пахаваны на праваслаўных могілках у Самагрудзе.

Аляксандр пасьля вайны, пабыўшы крыху ў Кнышэвічах – можа год, падаўся ў Саколку, дзе падчас нямецкай акупацыі займаўся сталяркай. Там заснаваў сям’ю, але дзяцей не меў. Памёр у 1996 г. і пахаваны побач з сёстрамі Оляй і Маняй у Саколцы.

Людміла выйшла замуж у Кнышэвічы – за Кукліка. Мелі двое дзяцей – дачку і сына. За Герка – у сямідзесятыя гады – выехалі ў Беласток. Пасьля сьмерці там і пахаваныя на праваслаўных могілках на Выгодзе.

Ад часу, калі былі ліквідаваныя польскімі ўладамі беларускія школы на Беласточчыне, мінула 100 гадоў. А што сталася з іх настаўнікамі? Шмат хто з іх у міжваеннай Польшчы стаў беспрацоўным, бо або не хацеў працаваць у польскай школе, або польскія ўлады не дазвалялі ў ёй працаваць беларускім настаўнікам. У 1939 г. шмат хто меў надзею на працу ў беларускай школе і яе атрымаў, але і шмат хто трапіў пад савецкія рэпрэсіі, у ссылку ці ў лагеры – так як Вольга Ярашэвічанка. Падчас нямецкай акупацыі на Беласточчыне было шмат беларускіх настаўнікаў, што дазволіла на адкрыцьцё беларускіх школ. На групавым здымку беларускіх настаўніцкіх курсаў у Беластоку ў 1943 г. іх лік немалы. Ці ўдзельнічала ў іх Марыя Ярашэвіч? Пасьля вайны у Польскай Народнай Рэспубліцы беларускія настаўнікі сталі непатрэбнымі, з кляймом калабарантаў з немцамі. Беларускія школы былі ліквідаваныя. Таму зараз так цяжка што-небудзь даведацца пра беларускіх настаўнікаў і адшукаць іх сьляды. Маю надзею, што на гэты раз удалося вярнуць памяць пра Марыю і Вольгу Ярашэвічанак з Кнышэвічаў, так як раней пра Вольгу Якуту з Вароняга Луга і пра Маланьню Алюшык з Сідэркі. Усё ж такі 102 гады таму ўзяліся яны за арганізаваньне беларускага школьніцтва на Беласточчыне ў вельмі складаны для беларусаў час і за тое заплацілі вялізную цану, якой аказалася грамадзкае забыцьцё. Але ўсё ж такі памяць засталася ў родным доме і найбліжэйшай сям’і, што дазваляе вяртаць іх таксама ў гісторыю беларускага школьніцтва на Беласточчыне.

Лена Глагоўская

Архіўныя здымкі з калекцыі Юркі Ярашэвіча

 PS. Дзякую Яаанне і Станіславу Ніцэвічам з Кнышэвічаў за цёплую гасьціну, Юрку Ярашэвічу з Саколкі за цікавыя ўспаміны, здымкі і дакументы, Вячаславу Харужаму за супольнае падарожжа ў Кнышэвічы, Алесю Юзэфовічу за натхняльную экскурсію па Шудзялаўскай гміне і Анэце Прымака-Онішк за бясцэнны кантакт да сям’і Марыі і Вольгі Ярашэвічанак.