Darling when you get this letter
Please answer darling
Tell me that all is turning better
(Jukka Kuoppamäki, When You Get This Letter)
Autobus z Klenik do Hajnuvki v 1970-ch liêtach jiêchav minut trydceť. Od Klenik do Zbuča byv bruk, a v Zbučovi autobuv ujizdžav na asfaltôvku Biêlśk-Hajnuvka. Mižy Klenikami i Hajnuvkoju autobus miêv pjať abo šêsť prystankuv: Tinkuvščyna (klenićka kolonija), Lenevo, Čyžê, Zbuč, Staroje Berezovo, Dubičy Osočny (pameť mniê disiaka trochu vaguje; možlivo, što siêty prystanok nazyvavsie Novoberezovo). Učeniki hajnuvśkich zavodôvok, kotory žyli v Klenikach abo Čyžach, dojizdžali do škoły autobusom na miêsečnum bileti. Ja tak robiti ne môh, bo mniê było b zatiažko choditi štodnia na autobus – z Lachôv do Klenikuv było kilometry try-štyry po polovych i lisnych dorohach, i šče kilometer z mojoji Struhi do Lachôv.
Mołodiožy na vjoskach tohdy vodiłosie mnužêń, čuť ne vsiê mołodyje chotiêli pokinuti baťkôvśki hospodarki i začepitisie na jakôjś roboti v miêsti, a miêsto v toj čas proponovało robotu vsiêm, chto tôlko chotiêv. Była perša połovina dekady propagandy sukcesu, partyja pud kirovnictvom Edwarda Gierka „modernizovała” i „industryjalizovała” krajinu za zahraničny pozyčki, i za pozyčki dofinansovuvała konsumpciju. Prynajmi do serediny 1970-ch lude v Pôlščy odčuvali, što materyjalny uroveń jich žycia vyrazno poliêpšav, koli rumniati z poperednioju epokoju Władysława Gomułki. Ale siêty optymistyčny hromadśki nastrôj popsovavsie v druhuj połovini 1970-ch, jak Pôlšča načała spłačuvati tyje nabrany pozyčki. U ludi byli siakije-takije hrošy, ale stało tiažko kupiti što-leń tołkove v sklepi: ne tôlko kovbasu čy šynku, ale i mebli abo odiažku. Rolničy i promysłovy vyroby išli na eksport, na spłatu deržavnych kredytuv. Tym ne menš u 1970-ch i naveť u 1980-ch liêtach, u varunkach štoraz hôršoji ekonomičnoji sytuaciji, Hajnuvka „vysmoktała” čuť ne vsiêch mołodych z okoličnych vjosok i siołuv. Pokôlko kruhom byli pravosłavny vjoski i sioła, to nini, jak ociêniujut nekotory, try četverti žyteluv Hajnuvki składajut lude pravosłavnoji viêry. U perepisi 2002 roku bôlš-menš četverť hajnuvščan zapisałasie biłorusami. Značyt, siêty provincijonalny horodok bez istôtnych kulturnych tradycij i instytucij pererobiv za neciêły dva pokoliêni bôlšosť „ruśkich” pereselenciuv z vjoski na proletaryjat z pôlśkoju sviêtopohladnoju i kulturnoju oryjentacijoju.
Ja, pevno, tože byv kandydatom na „pravosłavnoho polaka” v svojich licejśkich liêtach, bo disiaka ne pryhaduju sobiê, kob mene tohdy cikaviła hłubiêj sprava mojich etničnokulturnych koreniôv. Mniê v Hajnuvci chvatało odčuvanie, što v mojôm sviêti je polaki i je „svojiê” – lude chryščany v cerkvi, kotory doma hovorat po-svojomu, čy to choditi/robiti, jak u Klenikach, čy to chodyty/robyty, jak, prykładom, u Mochnatum. U hajnuvśkuj klasi nas było bôlš-menš fifty-fifty: połovina koleguv i koležanok była katolićkoji viêry, a druha połovina – pravosłavnoji. Hovoryti po-svojomu z pravosłavnymi kolegami ja stav tôlko v druhuj klasi liceja, spočatku na hulici, koli my byli odny, a potum uže i pry katolićkich kolegach. Takim sposobom deś u seredini 1970-ch ja zrobiv peršu publičnu prôbu „rehabilitovati” svoje „nestandartove” kulturno-movne pochodžanie v Pôlščy Edwarda Gierka, kotory vziavsie budovati ne tôlko Hutę Katowice, ale i moralno-polityczną jedność narodu. Ponimanie toho, što mniê v žyci spotrebitsie „nefolklorna” etnična identyfikacija po-za oficijalno postulovanuju jednością narodu – konkretno, biłoruśka sviêdomosť – pryjšło puzniêj, u studenćki čas u Varšavi.
* * *
Odnak byv u mojôj hajnuvśkuj klasi odin kolega, z kotorym ja stav hovoryti po-svojomu od samoho počatku liceja. Vôn nazyvavsie Włodek i byv bratom studenta fizyki Michała, kotory rôk raniêj trapiv do našoji pudstavôvki v Horodčyni, de vôn pjať-šêsť miêseciuv učyv matematyki i fizyki. To Michał pudkazav mniê, kob ja posli Horodčyna pujšov do „pôlśkoho” liceja v Hajnuvci. Toho, što v siêtum samum licejovi bude včytisie joho brat, Michał mniê ne skazav. My z Włodkom trapili do odnoji klasy, z matematyčno-fizyčnym profilom, i siêli pry odnôm stolikovi.
Baťki Włodka pochodili z Kleščeluvśkoji gminy, zdajetsie, z Poličnoji i Terechôvśkoji Vôlki. Vony hovoryli bez našych bilśkovo-hajnuvśkich dyftonguv, z „ikavizmom” („vin”, „kiń”, „Vilka”), „ykavizmom” („systra”, „nydila”) i „delikatnym jekaniom” (kazali chutčêj „mjEhko” čym „mjAhko”). Siêtoji movy vony naučyli svojich diti. Włodek byv u simjiê najmołodšy, u joho byli try braty i try sestrê. Osenioju 1973 ja kilka razy odviêdav Włodka doma (vôn žyv z baťkami na hulici Lenina, zusiêm bliźko od našoho liceja); toji oseni jakraz u joho ja pohlediêv transmisiju z słavnoho meču Anglija-Pôlšča na Wembley (1:1), posli kotoroho Pôlšča avansovała do finałuv futbolovoho čempijonatu sviêtu v Nimečyni. Musit, ja „prypav do gustu” ne tôlko Włodkovi, ale i joho baťkam, bo vony zaproponovali mniê, kob ja pokinuv svoju stanciju nedaleko hulici Buczka i stav žyti v jich. Zapłata za môj novy kvaterunok miêła byti častkovo hrošyma, a častkovo produktami z našoji hospodarki v Lachach. Mojiê baťki zhodilisie. I tak, počynajučy deś od styčnia-lutoho 1974, ja pereniôssie do Włodka na huliciu Lenina, de prožyv puvtora roku, poka ne skônčyv druhoji klasy.
Takim sposobom na samum počatku dorohi z lachuvśkoho chutora v „daleki sviêt” mniê môcno pošychovało. Ja puvtora roku žyv u simjiê, u kotoruj usiê hovoryli po-svojomu i čuť ne vsiê diêti vže projšli tuju dorohu, jakoju chotiêv pujti ja: z najnižšoho prutka socijalnoji drabiny „stupiti vhoru” natôlko daleko i vysoko, nakôlko chvatit siły i mozgôv. Pered očyma ja miêv velmi pozytyvny prykład: praktyčno vsiê braty i sestry Włodka, koli ja stav kvaterovatisie v joho simjiê, uže zakônčyli abo same zakônčuvali vyžšu edukaciju (Włodek, zrozumiêło, tože planovav učytisie v universyteti). U Włodka było radivo z UKFom, nekiepśki gramofon i kolekcija płyt, byli tože cikavy knižki – usioho siêtoho mniê brakovało na mojôj koloniji v Lachach. Značyt, varunki v Hajnuvci dla mene stvorylisie idealny dla toho, kob učytisie i, tak skazati, pozbyvatisie socijalnych i mentalnych kompleksuv. Nu i byv „svojomovny” kolega, bliźka duša, kotory stav mojim peršym pravdivym pryjatelom i z jakim suďba zvezała mene ne tôlko na škôlny liêta, ale i na universytećki. I v nas z Włodkom była odna ohulna strasť – kino.
* * *
Ja disiaka vže ne dam rady vspomniti, jakije konkretno filmy pokazuvali v kini „Leśnik” u 1974 roci, koli ja stav choditi na seansy razom z Włodkom. Sumnivajusie, čy v jakôm-leń archivi na Pudlašy ostalisie jakije-leń zapisy z koliśnim repertuarom kina „Leśnik”, kotore perestało funkcijonovati davno-davno. Ale ja vsio-taki pryhanu ode kilka važnych filmuv, kotory vujšli na kinovy ekrany v 1974 roci. Z pôlśkich filmuv varto nazvati try: „Potop” (režyser Jerzy Hoffman), „Ziemia obiecana” (Andrzej Wajda) i „Nie ma mocnych” (Sylwester Chęciński). A z zahraničnych: „Ojciec chrzestny II” (Francis Ford Coppola), „Chinatown” (Roman Polański), „Rozmowa” (Francis Ford Coppola), „Emmanuelle” (Just Jaeckin), „Dersu Uzała” (Akiro Kurosawa), „Zwierciadło” (Andrej Tarkovskij). Zrozumiêło, ne vsiê z jich pokazuvali v kini „Leśnik” od razu v 1974 roci („Emmanuelle” dokładno niê – siêty erotyčny film ja pohlediêv na jakômś piraćkum seansi v akademiku v Varšavi na počatku 1980-ch). Ale vsiê vony same tohdy byli „na słychú” i pro jich pisali v časopisach „Film” i „Ekran”, a v radivi raz-po-raz možna było počuti melodyčnu piêsniu Pierre’a Bacheleta „Emmanuelle” – muzyčnu ilustraciju do toho erotyčnoho filmu z Sylvijoju Kristel u hołôvnuj roli.
Usio ž odin zahraničny film z repertuaru kina „Leśnik” u 1974 roci mniê zapometavsie dokładniêj, i to na ciêłe žycie – same tohdy ja pohlediêv u Hajnuvci film „Droga do Saliny”, kotory, jak mniê zdajetsie, byv zakvalifikovany odpoviêdnioju komisijoju do kategoryji „od lat 18”, tak što ja, kupivšy bileta, trochi pobojuvavsie, čy vpustiat mene na seans. „Droga do Saliny” („La Route de Salina / The Road to Salina”) to francuśko-italijanśki erotyčny dryžeń (thriller), zniaty v angielśkomovnuj versiji deś na Kanaryjśkich ostrovach francuśkim režyserom Georges’om Lautner’om u 1970 roci. Podług mene, to nesłušno nedociêniany i diś preč zabyty šedevr europejśkoji kinematografiji. Ne budu rozkazuvati, pro što film, bo, ne vyłučane, chto-leń, pročytavšy mojiê słova, schoče joho pohlediêti – film možna znajti v interneti. Skažu ohulno tôlko siête: film pro toje, jak čołoviêka nespodiêvano pryjmajut za kohoś inšoho i toj čołoviêk spočatku pohodžajetsie na takuju mistyfikaciju i pryjmaje na sebe rolu inšoho. I tohdy začynajetsie dla joho tajemniča i neponiatna hra lubovi i smerti… To dobry i cikavy film, z osoblivoju atmosferoju, u kotorum hołôvnu ženśku rolu revelacijno vykonała amerykanśka aktorka Mimsy Farmer (nar. 1945), a razom z joju vystupiła (u svojôm ostatnium filmi v žyci) velika zôrka amerykanśkoho kina 1940-ch i 1950-ch liêt Rita Hayworth (1918-1987). O-takije filmy tože možna było pohlediêti v kini „Leśnik” u peršuj połovini 1970-ch…
* * *
Odnoho razu Michał, brat Włodka, pryvjôz z Krakova płytu pud nazvoju „Take My Heart”, kotoru vydała pôlśka fonografična firma „Pronit”. Na płyti byv tuzin melodyčnych angielśkomovnych balladuv u vykonani finśkoho spivaka i kompozytora Jukki Kuoppamäki. Kuoppamäki – legenda muzyki pop 1960-ch i 1970-ch liêt u Finlandyji. Ja tohdy prokrutiv na gramofoni Włodka siêtu płytu desiatki, koli ne sotni, razôv – ne tôlko tomu, što mniê podobalisie tyje piêsni (kromi zahołôvnoji, osoblivo choroše zvučat šče j diś „Little Boy”, „That Is Life” i „When You Get This Letter”), ale i tomu, što ja raptom spochvativsie, što bôlš-menš rozumiêju, pro što toj Jukka spivaje. Ja same tohdy začav učytisie angielśkoji movy, i płyta „Take My Heart” stała peršym (i, jak okazałosie, môcno pozytyvnym i optymistyčnym) testom toho, čoho ja dav rady samostôjno naučytisie za puv roku. Koli Michał pobačyv, jak ja nalahaju na angielśku movu, to pryvjôz mniê svôj pudručnik do angielśkoji movy na Krakovśkum universyteti, kotory jomu vže ne byv potrêbny, bo vôn zdav svôj egzamin: E. Frank Candlin, „Present Day English for Foreign Students. Book One”. Ja „projšov” siêtu knižku za nastupny rôk, a potum prykupiv šče „Book Two” i „Book Three” toho pudručnika E. Franka Candlina (prykupiv u kniharni v Hajnuvci, podumajte!), kob naučytisie šče bôlš. Ja zusiêm tohdy i ne podumav, što moje viêdanie angielśkoji movy bude i mene, i žônku, i našy diêti ratovati od hołodnoho i chołodnoho žycia pud kuneć komunistyčnoji epoki i na protiahu praktyčno ciêłoji demokratyčnoji ery čy jak siêty naš čas nazvati…
Jan Maksimjuk
