31 traŭnia na telekanale «Biełsat» adbyłasia premjera naj­noŭšaha dakumentalnaha filmu Juryja Kaliny „Basovišča”, pryśviečanaha 30-hadovaj historyi festyvalu «muzyki Maładoj Biełarusi» ŭ Haradku. Z hetaj nahody z režyseram pahutaryŭ Jan Maksimiuk, žurnalist Radyjo Svaboda ŭ Prazie.

Ci byŭ ty na pieršym «Basoviščy», u lipieni 1990 hodu?

– Na pieršym «Basoviščy» ja nia byŭ. Možna skazać, što pieršaje «Basovišča» było ŭ mianie. Tak skłałasia, što jakraz u tuju niadzielu ŭ lipieni 1990-ha ja viančaŭsia sa svajoj pieršaj žonkaj, Mirasłavaj…

Kadry z filmu «Basovišča», rež. Jury Kalina, Biełsat 2020

A chiba ŭ ciabie ciapier inšaja žonka, nie Mirasłava?

– Pakul što taja samaja. Ale jana – pieršaja (śmiajecca)… Majo viasielle było jakraz 15 lipienia. Arhanizatary pieršaha «Basovišča» – Alaksandar Karpiuk, Barbara Kučynskaja i inšyja – heta maje siabry, i jany, jak mnie pomnicca, krychu kryŭdavali, što ja zładziŭ viasielle jakraz na pieršaje «Basovišča». Ale kali adhrymieli kancerty ŭ Haradku ŭ piatnicu i subotu, to tyja ź siabroŭ, chto jašče zdoleŭ stajać na nahach, pryjechali na majo vjasielle ŭ niadzielu, u maje rodnyja Kašali. Čałaviek 10-15. A ź imi – Siaržuk Sokałaŭ-Vojuš z hitaraj, jaki vystupaŭ na «Basoviščy». I jon pajhraŭ i paśpiavaŭ jašče i ŭ nas na viasielli.

Ci ŭdałosia tabie daviedacca, chto pieršy prapanavaŭ ideju takoha muzyčnaha festyvalu i chto pieršy prapanavaŭ jaho nazvu?

– Mianie najbolš pierakonvaje versija, što aŭtaram pačatkovaj idei byŭ Aleh Łatyšonak. Jon tady vykazaŭ dumku, što voś, maŭlaŭ, nam treba pryvabić da biełaruskaha ruchu maładych ludziej, i najlepš było b naładzić niejkaje takoje zabaŭlalnaje mierapryjemstva, nie falklornaje, a sučasnaje. I heta byŭ zarodak idei «Basovišča».

A nazvu prapanavaŭ Viesłaŭ Charužy, moj kaleha z histaryčnaha fakultetu ŭ Biełastoku, jon tady byŭ na čaćviortym kursie, na hod vyšej za mianie. Jon skazaŭ – Basovišča, ad nazvy BAS (Biełaruskaje abjadnańnie studentaŭ).

Mnie zdajecca, što heta najbolš vierahodnaja versija taho, jak uźnikli ideja festyvalu ŭ Haradku i jaho nazva. Choć, dapuskaju, mahło być i pa-inšamu.

– Kali ja ciabie sustreŭ na apošnim «Basoviščy» ŭ lipieni 2019-ha, my navat nia mieli času pahutaryć, bo ty skazaŭ, što mocna zaniaty zdymkami filmu pra festyval. Nakolki ty karystaŭsia archiŭnym filmovym materyjałam z «Basoviščaŭ» raniejšych hadoŭ?

– Archiŭ – heta była asnova dla majho filmu. Mnie jak historyku pa adukacyi chaciełasia pakazać festyval poŭnaściu. Akazałasia, i na majo ščaście, i na maju biadu, što archiŭnaha materyjału z festyvalu, amal za 30 hadoŭ, naźbirałasia vielmi-vielmi mnoha. Pieršyja «Basoviščy» ludzi zdymali pa-amatarsku, na stužku VHS. Potym, kali ŭźnik rehijanalny televizijny asiarodak u Biełastoku i ja tam staŭ pracavać, my faktyčna štohod pryjaždžali z kameraj na «Basovišča», kab rabić repartažy.

Archiŭnaha materyjału było kala 100 hadzin. Usio heta, viadoma, treba było dakładna prahledzieć, zrabić skrypt, paznačyć, što, dzie i jak. Atrymałasia cełaja kniha. I heta było ščaście dla dakumentalista. A biadoju było toje, što, prahladajučy ŭvieś hety materyjał, ja papsavaŭ sabie zrok da takoj stupieni, što pavinien byŭ schadzić da akulista i vypisać sabie akulary. Akulist mianie suciešyŭ, kažučy, što mnie j tak pašancavała, kali svaje pieršyja akulary ja nabyvaju ŭ 52 hady.

Nu, i byŭ jašče materyjał, jaki ja zapisaŭ padčas apošniaha «Basovišča» ŭ 2019-m. Ale, jak sam viedaješ, padčas festyvalu zapisvać vielmi składana – pierš za ŭsio, tam vielmi šumna i hučna… My zrabili na miescy takuju mini-studyju i zapisvali ŭdzielnikaŭ i arhanizataraŭ «Basovišča» na zialoncy. Ale j tak ja nie paśpieŭ zapisać usich, kaho chacieŭ, tamu niekatorych dazapisali supracoŭniki «Biełsatu» ŭ Miensku. I takim čynam naźbirałasia 120 hadzin materyjału, ź jakoha treba było zrabić 52-chvilinny film. Heta farmat poŭnametražnaha dakumentalnaha kino, jaki zapaŭniaje hadzinu teleefiru razam z reklamaj.

Kali ja paprašu ciabie padsumavać značeńnie «Basovišča» dla našych padlaskich biełarusaŭ u troch punktach, to što ty nazavieš samym istotnym?

– Pra heta, siarod inšaha, moj film. U filmie adzin z udzielnikaŭ vykazvaje dumku, što nasamreč byli dva «Basoviščy» – adno dla biełarusaŭ ź Biełarusi, druhoje – dla biełarusaŭ na Padlaššy, dla biełarusaŭ – hramadzian Polščy.

Jak mnie zdajecca, hałoŭnaje na «Basoviščy» dla maładych padlaskich biełarusaŭ było toje, što tam jany mahli padchapić, havoračy metafaraj siońniašniaha dnia, virus biełaruskaści. Ja havaru pra heta jak pra stanoŭčuju źjavu – infekcyju biełaruskaściu, jakuju na festyvali jaho ŭdzielniki, i arhanizatary, i zvyčajnyja hledačy, atrymlivali dobraachvotna. Nichto ich nie prymušaŭ lubić biełaruskaje, nie kazaŭ, što treba heta lubić, bo jano nam pavinna być blizkaje. Na festyvali biełaruskaść nabyvałasia naturalnym čynam. Heta hałoŭny kozyr «Basovišča».

Viadoma, na festyvali važnaj była i jaho mastackaja častka, jakaja nie abmiažoŭvałasia tolki muzykaj sa sceny. Kab nie «Basovišča», my na Padlaššy nia mieli b takich rok-hurtoŭ, jak «Braha», «Kardon», «RIMA, «Ilo&Friends», jakija vykonvali biełaruski repertuar. Adnak była nia tolki muzyka, ale i inšyja, tak skazać, mastackija žanry. Rychtujučysia da mantažu filmu, ja adšukaŭ usie plakaty i afišy, jakija ŭźnikali ŭ suviazi z «Basoviščam». Festyvalu spadarožničali i inšyja mastackija ci kalamastackija zachady. «Basovišča» – heta było važnaje dla nas miesca sučasnaj kreatyŭnaj kultury.

A dla surodzičaŭ ź Biełarusi «Basovišča» było čym?

– Adkaz na hetaje pytańnie zaležyć ad času, u jakim festyval adbyvaŭsia. Ja pomniu adno vykazvańnie Pita Paŭłava z «NRM», jaki niedzie na pačatku nulavych adznačyŭ, što «Basovišča» ŭniesła vielizarny ŭkład u raźvićcio biełaruskaj muzyki, što «Basovišča» – heta taki «biełaruski Woodstock», jaki niemahčyma arhanizavać u Biełarusi…

Ale ŭ maim filmje jość taksama šmat krytyki na adras «Basovišča». Heta, pa-mojmu, narmalna. Bo, jak kaža Lonik Tarasevič u filmie, biaz krytyki niama raźvićcia…

Kali «Basovišča» było takoje charošaje, to čamu, na tvaju dumku, jano skončyła svajo isnavańnie?

– «Basovišča» skončyłasia tamu, što skončyłasia peŭnaja epocha. Kožnaja epocha patrabuje svajho «Woodstocku», kali možna tak skazać. Našaja epocha patrabavała jakraz takoha festyvalu, i dziakuj Bohu, što jon adbyŭsia.

«Basovišča» vydychałasia pierš za ŭsio tamu, što jaho arhanizatarami ŭvieś čas byli studenty. Studenckaje žyćcio tryvaje čatyry-pjać hadoŭ, a potym na tvajo miesca prychodziać inšyja. Siońniašniaja studenckaja moładź – zusim inšaja, čym na pačatku 1990-ch. Tady, jak dumaju, dla nas naroŭni istotnymi z asabistaj karjeraj i hrašmi byli i idei. Ciapier pajšli bolš prahmatyčnyja studenckija pakaleńni. Niekatoryja ŭžo na pieršym kursie pracujuć u niejkich karparacyjach i vyjaždžajuć za miažu. Z takim praktyčnym padychodam da žyćcia mała chto choča być valanteram i zajmacca davoli pracajomkaj arhanizacyjaj biełaruskaha festyvalu. Jany achvotna pahladziać strym z takoha festyvalu ŭ internecie, ale sami arhanizoŭvać jaho nia buduć.

Ci bačyš ty patencyjał, i kulturny, i arhanizatarski, siarod maładoha pakaleńnia padlaskich biełarusaŭ, jaki byŭ by zdolny zaprapanavać u budučyni kulturnuju padzieju padobnaha razmachu, jak «Basovišča»?

– Słuchaj, mnie ŭžo 53 hady, i ja nia vielmi dobra viedaju, što ŭjaŭlaje siabie ciapierašniaje maładoje pakaleńnie. Bo heta ŭžo nia stolki pakaleńnie maich dziaciej, kolki – maich unukaŭ…

Ale ž svaju dumku pra heta, napeŭna, maješ?

– Maju, biezumoŭna. Heta byŭ tolki taki ŭstup, kab maładoje pakaleńnie zanadta nie aburyłasia na toje, što skažu…

Na žal, tut u nas na Padlaššy ŭžo niama takoha patencyjału, jaki moh by arhanizavać takuju maštabnuju imprezu, jak «Basovišča». Nasamreč najbolšy ŭzdym biełaruskaj inicyjatyvy – jak ni chvalbunska heta hučyć – byŭ u čas našaj maładości. Tady faktyčna stvaryłasia ŭsio toje novaje, što jašče isnuje da hetaha času abo pavoli daharaje.

Niama čaho mocna płakać nad hetym. Tak vyhladaje abjektyŭny praces asymilacyi kožnaj inšaj mienšaści, u hetaj krainie ci inšaj. Asymilacyju možna tarmazić, ale niamožna jaje spynić.

Kab nia skončyć našaj razmovy na takoj zusim sumnaj nocie, skažy niešta viesialejšaje. Što dalej u tvaich tvorčych planach?

– Jość idei dla nastupnych filmaŭ, i ja navat źbiraŭsia ich realizavać. Ale dyrektarka kanału «Biełsat», dla jakoha pracuju, spadarynia Agnieszka Romaszewska-Guzy, prapanavała mnie zrabić film pra «Basovišča», bo, dadała, nichto inšy hetaha nia zrobić. Razumieješ, dla takoj prapanovy treba było pakinuć svaje inšyja prajekty. Jość prynamsi try prajekty, jakija znachodziacca na roznych etapach ažyćciaŭleńnia, ale nazyvać ich nia budu, kab nie suročyć.

Hutaryŭ Jan Maksimiuk

(Upieršyniu materyjał zjaviŭsia na sajcie Radyjo Svaboda ŭ traŭni 2020.)