Według legendy początki Białegostoku są związane z wielkim księciem litewskim Giedyminem, który w trakcie polowania miał zatrzymać się nad czystym, białym strumieniem. Tak mu się to miejsce spodobało, że kazał wybudować tu dwór, wokół którego później powstała osada. Do tej legendy przylgnęła nawet konkretna data – 1320 rok.

Współcześni historycy zajmujący się dziejami stolicy województwa podlaskiego nie przywiązują jednak do tej opowieści większej wagi i nie szukają w niej choćby najmniejszego ziarenka prawdy. Ta legenda była swego czasu nawet zwalczana jako szkodliwa i bałamutna. Liczą się twarde fakty, czyli źródła pisane, a najstarsza wzmianka o Białymstoku pochodzi dopiero z 1514 roku. Pierwszy zapis dotyczy sporu granicznego między właścicielem dóbr białostockich – Mikołajem Michnowiczem Raczkowiczem a Aleksandrem Chodkiewiczem – kolatorem monastyru w Supraślu i posiadaczem rozległych terenów z centrum na zamku w Gródku.

Jan Glinka – zasłużony badacz dziejów Białegostoku, przypuszczał, że początki późniejszego Białegostoku sięgają czasów średniowiecza. Zakładał on, że istniał tu gród, na miejscu którego został wybudowany nowożytny dwór obronny (zamek), później przebudowany w pałac. Do tej pory jego hipoteza nie została potwierdzona, a charakter obronny XVI-wiecznego dworu jest kwestionowany. Większość badaczy zgadza się jednak co to tego, że pierwsza siedziba właścicieli dóbr białostockich musiała znajdować się w rejonie magnackiej rezydencji. W 2023 roku, w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych na dziedzińcu paradnym Pałacu Branickich natrafiono na kamienne fundamenty drewnianego budynku o wymiarach 10,5 x 13,5 m. Odkryto również tysiące fragmentów kafli piecowych, datowanych na XV – XVI wiek. Archeolodzy przypuszczają, że mógł w tym miejscu stać drewniany dwór Raczkowiczów i to być może już w XV wieku. 

Pierwsze wzmianki o mieście Białystok są późne i pochodzą z końca XVII wieku. Zdaniem historyków najstarszy ośrodek miejski powstał po lewej stronie Białej i w latach 30,40-tych XVIII wieku i objął obszar po prawej stronie rzeki. Ciekawą relację pozostawił Stephan Schulz, który w 1747 roku pisał: Białystok dzieli się na miasto polskie i litewskie. Przez miasto przepływa rzeczka, która stanowi polsko-litewską granicę. Miasto wprawdzie jest otwarte, ale zabudowane stosunkowo regularnie wzdłuż dwóch głównych ulic, a mianowicie polskiej i litewskiej. Schulz pisze tu o podziale miasta na dwie równorzędne części, co może dziwić czytelnika historycznych opracowań. Sporo wiemy o mieście polskim, a co można powiedzieć o litewskim?

Duże miasta to skomplikowana sieć ulic, których przebieg i nazwy zmieniały się w czasie. W ośrodkach o starej metryce nierzadko przetrwało nazewnictwo, które odnosi się do zamierzchłej, dawno zapomnianej rzeczywistości. Postanowiłem przyjrzeć się bliżej dawnym nazwom i miejscom, które potencjalnie mogły być związane z  najstarszymi dziejami Białegostoku. 

Ulica Okopowa

W okresie międzywojennym na wschodnich obrzeżach miasta została wytyczona ulica Okopowa. Jej nazwa wywodzi się od słowa okop, który dawniej oznaczał umocnienie składające się z rowu i wału usypanego z ziemi, przystosowane do obrony. Można tu przytoczyć przykład Olsztyna, gdzie ulica Okopowa wyznacza zachodni skraj średniowiecznych murów obronnych tamtejszego Starego Miasta. W czasie II wojny światowej Niemcy zmienili nazwę białostockiej ulicy Okopowej na Graben, zachowując jej pierwotne znaczenie. W 1968 roku rozpoczęto w tym rejonie budowę Osiedla Piasta i wspomniana ulica przestała istnieć.

Bramy Warszawska i Litewska

W drugiej połowie XVIII wieku Białystok otoczony był drewnianym parkanem, w którym znajdowało się sześć  murowanych bram. Ogrodzenie to nie miało obronnych funkcji, ale w oczywisty sposób kojarzyć się może z średniowiecznymi murami miejskimi. Aż cztery bramy znajdowały się po prawej stronie rzeki Białej: Bojarska, Warszawska, Wasilkowska i Pieczurską. Ciekawie wyglądał wjazd do miasta od strony Bramy Warszawskiej, przy której fosa kopana i podmurowana, przed którą palisady bite ostre, na nich parkan wysoki. Godna uwagi jest też Brama Pieczurska, po przejęciu władzy przez Rosjan zwana też Litewską. Warto odnotować, że w XVIII wieku główna droga do Grodna i w głąb historycznej Litwy prowadziła przez Bramę Wasilkowską (dziś ulica Sienkiewicza). Brama Pieczurska/Litewska to pozostałość po wcześniejszym układzie dróg, kiedy dużo większe znaczenie miał trakt prowadzący w kierunku Gródka.

Stary Rynek

W połowie XIX wieku Brama Litewska już nie istniała. Nieopodal znajdował się prostokątny plac targowy, który nazywano Świńskim Bazarem. Po nastaniu polskiej władzy w 1919 roku, zmieniono jego nazwę na Stary Rynek. W tym czasie po lewej stronie rzeki znajdowały się: Rynek Kościuszki, Rynek Sienny i Rynek Rybny. Dlaczego ten po prawej stronie rzeki Białej nosił nazwę Stary?

Ulica Zamkowa

W czasach przedrozbiorowych reprezentacyjna ulica prowadząca od Pałacu Branickich do Bramy Pieczurskiej nosiła nazwę Zamkowa (dziś ul. Pałacowa). W czasach zaboru pruskiego (1795-1807) na planie Białegostoku pojawiło się już nowe określenie – „ulica Zamkowa lub Młynowa”. Ten drugi człon wziął się od wiatraka, który stał na wzgórzu za Bramą Pieczurską. Wiatrak ten, pomalowany na kolor czerwony, spełniał nie tylko gospodarczą funkcję, ale miał też na wierzchołku galerię widokową zdobioną kolumienkami. Na planach Białegostoku z początków XIX wieku jest on widoczny wraz z otoczeniem. Najbardziej sugestywny jest obraz na planie pochodzącym z 1810 roku. Młyn stoi na wyraźnym pagórku/nasypie i ograniczony jest dodatkowo czymś, co przypomina wał ziemny o owalnym zarysie. Takie założenie wygląda jak gród stożkowy (obiekt typu motte), czyli forma przejściowa między grodem, wieżą rycerską a dworem obronnym. Głównym punktem takiego obiektu był nasyp, na którym budowana była wieża. Przed nią znajdował się dziedziniec, który w naszym przypadku pokrywa się z placem Starego Rynku.

Stare Bojary

W spisie mieszkańców Białegostoku z 1825 roku pojawia się ulica Stare Bojary (dziś Starobojarska). Znajdowała się ona na zapleczu istniejącej już ulicy Bojarskiej w rejonie, gdzie już w XVI wieku istniała wieś. Tomasz Popławski, który przeanalizował podziały gruntów na terenie Białegostoku zauważył, że dawna wieś Bojary miała pierwotnie rozplanowanie przypominające  wrzeciono. Taki kształt spotykany jest między innymi na wschodnim Mazowszu, gdzie proces osadniczy zakończono jeszcze w średniowieczu. Kiedy zatem i w jakim celu ludność bojarska została sprowadzona w to miejsce? Tu warto przypomnieć słowa Jana Glinki: wydaje się prawdopodobne, że w wiekach średnich Białystok był miejscem obronnym. Według źródeł archiwalnych z XVII i XVIII wieku osiem wsi bojarskich otaczało je półkolem od wschodu (…) Jakiż inny ośrodek mógł skupić ów lud wojenny, według tradycji przeznaczony do służby żołnierskiej, łowów, stróży i posług osobistych jeśli nie gród?

Piotr Kisiel