Свой тур па Беласточчыне пачала сёння Галіна Максімюк, якая з мужам Янам прыехала з Прагі на бацькаўшчыну, каб землякоў пазнаёміць са сваёй навейшай кніжкай „Słova na viêtrovi”. Гэта напісаныя на падляскай мове апавяданні, большасць якіх была раней надрукавана ў Часопісе. Таму я як рэдактар абавязкова падаўся на сустрэчу-прэзентацыю, якая адбылася ў Цэнтры праваслаўнай культуры ў Беластоку. Якраз быў трэці дзень праваслаўнага Вялікадня. У святочным яшчэ настрою аўтарскі вечар Галіны прайшоў даволі цікава і вельмі сімпатычна. Расказвала яна пра сваё пісанне па-свойму і чытала фрагменты апавяданняў з кніжкі.

Муж Ян распавёў пра жыццё сваёй сям’і ў Празе (абыходзяцца там яны амаль без польскай мовы, бо ў Чэхіі практычна яна ім непатрэбная), а найбольш, вядома, пра пісанне па-падляску.

Усё пачалося амаль дваццаць гадоў таму. Ян, памятаю, выступіў з дакладам на трыялогу ў падкрынскіх Лапічах. Прадставіў сваю ідэю запісаць бельска-гайнаўскія гаворкі як асобную падляскую мову і дзеля гэтага апрацаваў нават алфавіт, выкарыстоўваючы чэшскую лацінку. Беларусаў на Беласточчыне падзяліў на пудляшоў і ліцьвіноў, устанаўляючы мяжу менш больш па рацэ Нарве.

Ян, калі гэта абвясціў, прапанаваў беларускім рэдакцыям у Беластоку – Нівы, Часопіса, радыё- і тэлеперадачаў – перайсці часткова на падляскую мову. Я як спачатку адзіны згадзіўся публікаваць тэксты у такім запісе, бо пабачыў вялікі сэнс такой ідэі, каб надаць належны ранг і значэнне, увекавечыць у друку знікаючае багацце беларусаў-пудляшоў. І так месяц у месяц па сёння у Часопісе друкуюцца тэксты па-падляску. Пераважна апавяданні і ўспаміны, якія дасылаюць менавіта Ян з Галінай, хаця не толькі яны.

Павышэнне падляскай мовы да ўзроўню літаратурнай (на ёй выйшла ўжо шмат кніжак і нават пастаўлены былі тэатральныя п‘есы) выклікала немалую цікавасць і захапленне, але, на жаль, знайшліся і апаненты. Яну прыходзіцца змагацца з беларусамі з Мінска, якія лічаць яго „беларускім адшчапенцам”, ды з падляшскімі і замежнымі ўкраінцамі, што ўпарта называюць яго „несвядомым украінцам”.

Падчас аўтарскай сустрэчы Галіна падзякавала мне як рэдактару за магчымасць публікаваць свае тэксты па-падляску ў Часопісе. Мне стала, вядома, прыемна, хаця я нічога незвычайнага не зрабіў, а асабіста таксама люблю гэта чытаць. Таму павіншаваў Галіну з яе новай кніжкай і выказаў спадзяванне на далейшае супрацоўніцтва. А калі падпісвала яна ўдзельнікам сустрэчы паасобнікі сваёй кніжкі, крыху пагутарыў я яшчэ з Янам. Ужо больш сур’ёзна. Сказаў ён, што падляскай мове дае яшчэ не больш трыццаці гадоў жыцця. Па-мойму, калі нічога не зменіцца (бо і чаму мела б змяніцца?) з паўсюднага ўжытку знікне яна раней. Тым больш былі мы згодныя, што пакуль можам, трэба зберагчы яе ў друку. Так як і бліжэйшую мне простую мову між Нарвай і Бобрай, якой ужо амаль не чую, толькі яшчэ ў сваім Востраве і наваколлі, але і тут маланкава ўжо вымірае. І дзякуючы менавіта Яну паралельна з ім стараюся колькі магу зберагчы яе ад забыцця.

У гэтым паміж намі ёсць аднак розніцы. Бо мая простая мова – усё ж такі тая беларуская, з якой сфармаваўся калісь літаратурны варыянт. Таму напісаць кніжку поўнасцю па-просту – без паланізмаў ці сучасных слоў беларускіх (чужых усё-такі) – наогул немагчыма, хаця такія спробы ёсць. Падляская мова, лічу, сама ў сябе менш беларуская, апрача мабыць амаль ідэнтычнай канструкцыі сказаў, таму патрабуе крыху іншай, асобнай граматыкі. І мой сябра такую стварыў, але і яму не абысціся ўжо без новых і ненатуральных слоў.

Апошнім часам я звярнуў увагу на ўсё-такі нейкія паралелі. Чытаўшы допісы Яна з цыклу „Trava zabytia” знаходжу ў падляскай мове словы амаль аднолькавы як у простай. Узнікае тады пытанне: хто ад каго іх узяў. Маю на ўвазе перадусім першабытныя назвы, напрыклад даўніх сялянскіх прыладаў, элементаў фурманкі ці кроснаў. Там і тут гэтыя словы амаль ідэнтычныя – zelezniak (pr. żalaźniak), otosa (atosa), peradok (pieradok), ohłobliê (ahłobli), hnojanki (hnajaŭki), chamut (chamut)…

Можна меркаваць, што назвы даўніх сялянскіх рэчаў і заняткаў усюды засталіся яшчэ ад славян, з якіх пасля фармаваліся асобныя нацыі і этнасы. Але ж ці тыя славяне прыдумалі былі жалязняк або кросны з білом і бярдом? Хіба ж іх наследнікі. На жаль мовазнаўцы і гісторыкі гэтага працэсу ніколі дакладна не расшыфравалі.

Я ўстанавіў, што мая простая мова мае гістарычны аграмадны абсяг, у шмат разоў большы чымсьці падляская (нават калі ўключыць Палессе, што на маё вуха не надта апраўданае). Вынаходніцтва разам з назвамі магло менавіта згэтуль – з поўначы і ўсходу – распрастраняцца за Нарву. Бо ж не прыйшло з захаду, дзе нават коней інакш запрагалі. „Duga to do Buga” – так там кажуць. Хаця плуг – усюды плуг. У палякаў, беларусаў, украінцаў, расіян…

У простай мове ёсць аднак іншыя сялянскія назвы чымсьці на Бельшчыне. Напрыклад „балайзы” – адпаведнік тамашняй фуры з драбінамі. Бясспрэчна –  гэта балцка-яцвяжскае слова.

Цікава адкуль узялася назва „валачонна” – па-падляску vołoczebne. Такое велікоднае слова шырока распаўсюджанае па ўсёй краіне простай мовы – ад Віленшчыны, Міншчыны, па Сувальшчыну і Падляшша. Існавала яно, што вычытаў я ў вядомага этнографа Глогера, нават у мазуроў на Мазоўшы. Скуль узялося? Падарункі яек гэта безумоўна след язычніцтва. Але я недзе знайшоў банальнае тлумачэнне гэтага архаічнага, здавалася б, слова. Яно, аказваецца – ад валацугаў. Хлапчукоў, якія на Вялікдзень валачыліся з яйкамі з хаты да хаты.

Юрка Хмялеўскі