– Oj, unučku, jak vyrosteš, pôjdeš zsiôl od baby v daleki sviêt, – skazała mniê raz baba Maryja, stojačy na plaskatum kameni koło našoho kołodecia i pjučy zimnu vodu z zeliêznoji kružki. Było liêto, čas žniva, i na dvorê môcno varyło. My same vernulisie z pola poobiêdati. Ja ne viêdav – siête pro môj pochôd u daleki sviêt baba skazała z uchvałoju čy, naodvorôt, z dohanoju?

– A de toj daleki sviêt, babo? – zapytavsie ja.

– Daleki sviêt usiudy, kudy ne hlaneš, – odkazała baba i machnuła rukoju pered soboju.

Baba stojała pry kołodeci, odvernuta tvarom do dorohi, tak što vona pokazała rukoju v storonu brônki. Za brônkoju i dorohoju tiahnułosie pole Sakovych z Lachôv, za polom byli čužyje łonki z rovom poseredini jich, a za łonkami – liês, kotory zvali Pomełôvščynoju. I tak vyhladav ciêły daleki sviêt, kotory było vidno mniê, šestiliêtniomu ževžykovi, z našoho chutoranśkoho pruhmenia, koli divitisie za dorohu, u puvdennu storonu. Ja šče viêdav, od Koli z koloniji po-susiêdśki, što za liêsom Pomełôvščynoju była vjoska Hukovičy, ale jijiê z pudvôrka ne było vidno. Kob zobačyti Hukovičy, treba było zaliêzti na najgrubšu čeremuchu pry našuj chati. Na siêtu čeremuchu ja załaziv, jak ne bačyli ni diêd z baboju, ni tato z mamoju. Załaziti na čeremuchu naučyli mene trochi starêjšy za mene svojački z Biłostoku, Tania i Vala, kotory pryjizdžali do nas na para tyžniuv liêtom. Biłostôk, musit, tože byv dalekim sviêtom, ale tam žyli mojiê dviê tioty, tiota Mania i tiota Ninia, tak što vôn mniê ne zdavavsie až takim dalekim, jak toje, štó było za Pomełôvščynoju i Hukovičami, de žyli preč neznakomy lude…

*

Moja baba Maryja vmerła v 1967 roci, koli mniê było deveť liêt, tak što nikudy od jijiê ja ne pujšov. To chutčêj vona pujšła od mene v daleki sviêt, pro jaki hovoryła na našuj pudlaśkuj koloniji. Baba vmerła v Biłostoku, kudy pojiêchała odviêdati odnu zo svojich dočok. Diś ja vže ne pomniu, do kotoroji z dočok u Biłostoku baba pojiêchała v ostatnie v svojôm žyci podorôže – do tioty Mani čy tioty Niny?

Sama baba, možna skazati, pobačyła pravdivy daleki sviêt, bo pudliêtkom vona była v biêženstvi v Rosiji, deś u Saratovśkuj guberni, čy može v Tambovśkuj? Ja byv zamały, kob dobre zapometati vsio, što baba mniê rozkazuvała pro biêženstvo, a koli pudrôs natôlko, kob rozobratisie, de Rosija, a de našy Lachi, baby Maryji vže ne było, kob rozpytati dokładniêj. Ale mniê zapometałosie, što toje biêženstvo było daleko-daleko, šce daliêj, čym Biłostôk…

*

V načále sotvorý Boh niébo i ziémlu. Ziemlá že bie nievídima i nieustrójena, i tma vierchú biézdny, i duch Bóžyj nošášesia vierchú vodý. I rečé Boh: da búdiet sviet. I bysť sviet. I vídie Boh sviet, jáko dobró, i razłučý Boh mieždú sviétom i mieždú tmóju. I narečé Boh sviet dień, a tmu narečé nošť. I bysť viéčer, i bysť útro, dień jedín…

Tak čytała mniê baba Maryja zimoju, sediačy zo mnoju na pečê, na tepłum čareni, i divlačysie v grubu knihu čerez okulary v zelieznuj opravi. Baba Maryja była velmi cerkovnoju osoboju, i ja bačyv ne raz, jak my byli v našuj cerkvi v Klenikach, što baba i tam čas od času čytaje ludiam, kotory pryjšli pomolitisie Bohu. Babu nekotory lude v cerkvi nazyvali bratčycioju. Čom bratčycioju, a ne sestryčycioju, dumałosie mniê?

Ja tohdy bôlšosti z toho, što čytała baba, ne ponimav, tomu vona, pročytavšy zimovym večerom na pečê trochi z cerkovnoji knihi, tłumačyła mniê po-svojomu, što do čoho… Pravdu skazavšy, jak šče i diś, ne zahlanuvšy do hramatyki starosłovjanśkoji movy, ne mohu tak odrazu skazati, u jakôj formi stojit toj čy inšy starosłovjanśki dijesłôv… Nošášesia to napevno imperfekt, a rečé i vídie to, musit, aorysty. Ale čom tut sotvorý? – jaki to hramatyčny čas: aoryst? A može forma imperatyvu? Jak u siêtum usiôm rozbirałasie moja baba, kotora nijakoji hramatyki starosłovjanśkojiabo cerkovnosłovjanśkoji movy ne miêła? Moja baba była hramotna bez hramatyki, koli možna tak skazati. Ja tak diś ne mohu. Da búdiet sviet – chaj bude sviêt? Jaki sviêt? Daleki? Bliźki? Niê, Vania, kazała baba, siête značyt: chaj bude sviêtło.

Elektryčnoho sviêtła v nas tohdy šče ne było. Elektryčnosť na našu koloniju doveli z Lachôv try roki posli babinoji smerti. Baba čytała mniê Bibliju i Psałtyr u zimovy večorê pry gaznikovi.

Baba vsio neponiatne terplivo mniê tłumačyła. Ja ne dumaju, što vona znała takije poniatija, jak storasłovjanśki aoryst abo imperfekt, ale vona viêdała, što słova bie i bysť po-našomu značat byv. Musit, znała zo škoły, bo do škoły vona chodiła šče za cara, a tam jijiê včyli, kromi ruśkoji movy, šče i cerkovno-słovjanśkoji. Nu i jijiê dobre navčyli cerkovno-słovjanśkoji azbuki, bo tyje knihi, kotory vona prynosiła na našu koloniju z Klenikuv, byli zadrukovany divovidnymi bukvami, môcno nepodôbnymi do pôlśkich literuv u Elementarzu, jaki pryvezli mniê z Biłostoku mojiê svojački Tania i Vala. Cerkovny bukvy byli mało podôbny i do ruśkich bukvuv u knižci Diadia Stiopa milicijonier, kotoru baťko kupiv mniê v Biêlśku, koli pobačyv, što ja ochvôtno słuchaju, jak baba čytaje z cerkovnych knihuv…

*

Dovhi čas u mojôm ranium ditinstvi – prynajmi poka ja ne začav choditi do škoły v Horódčyni – samym dalekim sviêtom, kudy ja zahladav, byli Kleniki i naša prychodśkaja cerkva v siêtum seliê, pro kotoru mnôho liêt puzniêj, koli vona vže zhorêła, ja doznavsie, što vona maje svoje imje: cerkva Vozniesienia Hospodnioho. Naohuł my z baboju chodili do siêtoji cerkvy piškom, ale kilka razy do roku tato zaprehav odnu z našych dvoch kobyłuv, Žovtu, kotora była mnôho spokujniêjša za Derešku, i my jiêzdili do cerkvy vozom, zabirajučy po dorozi ludi z Kožyna i Lachôv, kotory trêpsali piškom. Klenićka parafija dosyć velika – do jijiê, kromi ludi z Lachôv i Kožyna, prynaležať šče lude z Hukovičuv, Liščynuv, Kôzlikuv, Horodčyna, Janova, Sapova, Raďkôv, Istoku (Sračôv) i z raznych kolonijuv, nazvy kotorych mniê po tulkoch liêtach vyletili z hołovy… Nu, naprykład, z Buryćkoho abo z Pudpniskuv (Obezianova), kotory formalno, musit, ličatsie Klenikami… A naša kolonija, kotora formalno prynaležyt do Lachôv, nazyvajetsie Struhoju…

U cerkvi baba Maryja vstryčałasie z inšymi babami, z jakimi praviła diła, jak kazała moja mama – koli šče batiuška ne začav słužyti abo koli vže odsłužyv, pryčastiv ludi i dav jim pociłovati kresta pered tym, jak odpraviti vsiêch bohomôlciuv dodomu. Poniatija ne maju, jakije diła praviła moja baba Maryja, ale mniê zapometałosie, jak nezvyčajno nazyvalisie nekotory z jeji cerkovnych podruhuv, od jakich išov osoblivy i mlejki zapach – čy to od jichnioji odežy, kotora zadovho ležała v sundukovi posypana naftalinom, čy to od jichnich postarêłych tiêłuv, pryhorblanych, obtiahnutych žovtovatoju jak vôsk i pomorščanoju skôroju. O-to ž u nekotorych z tych  babôv, jakije pravili diła z mojoju baboju Maryjoju, byli velmi divny imena: Łafiêra, Ziênia, Pruzyna, Fatina, Hapka… Jak disiaka mniê dumajetsie, to byli po-narodnomu pereroblany cerkovny imena, kotory zatiažko abo zadovho było vymovlati našych ludiam: Łafiêra – Głafiryja, Pruzyna – Jevfrosinija, Hapka – Agafija, Ziênia – Zinaida? Zinovija? Ale Fatina to dla mene zahadka – u jôm čujetsie štoś arabśkoho… Tak batiuška i ochrystiv – Fatina?! Nu, mniê ž ne vydumałosie, ja na sto procent pomniu, što v Lachach žyła odna baba z imjom Fatina. Vona, jak i moja baba Maryja, znałasie na akušerstvi, i jijiê prosili do poroduv, koli šče rodiêli z našych storôn ne jiêzdili roditi do špitala. Ja pryjšov na sviêt jakraz z pomoščoju našoji baby Maryji i lachuvśkoji baby Fatiny, mama mniê kazała…

*

O-tak fragmentarno mniê chotiêłosie b nazbirati kilka pryhorščuv uspominuv z svojoho ranioho žytia i poprobuvati perenesti jich na papiêr. Kob prypomniti samomu sobiê i, možlivo, nekotorym bôlš prychilnym čytačam pro toj daleki sviêt, kotory koliś byv mniê velmi bliźki, na dosiah ruki, a diś stav jakby čužoju krajinoju, u jakôj lude hovorat inačej i naveť nazyvajutsie po-inšomu… Ne znaju, čy treba ode pisati što-leń šče na svoje opravdanie, tomu napišu tôlko siête: moje žycie było ne natôlko cikave i logične, kob mniê zaviênuło napisati autobijografiju, jakaja kohoś čohoś naučyła b abo posłužyła komuś dorôžnym ukazalnikom. Ja napišu vsioho pro paru drubniciuv z toho dalekoho sviêtu, u kotorum dla mene soncie svitiło jasniêj i trava była zeloniêjša, čym teper. Perefrazovujučy odnoho z mojich lubimych piśmennikuv, skažu, što ja choču ode rozkazati pro sviêt, u kotorum ja byv absolutno ščaslivy, ale koli inšy fakty schočut pokorystatisie siêtoju okazijeju i poprosiatsie mniê na jazyk, ja ne budu jim mišati…

*

Zahołôvok cyklu siêtych svojich fragmentuv ja „pozyčyv” u rosijśkoho piśmennika Valentina Katajeva (1897-1986), kotory v 1967 roci opublikovav memuarnu knihu pud nazvoju „Трава забвенья”. Siêtoji knihi Katajeva, pryznajusie, ja ne pročytav i ne viêdaju, čy koli-leń pročytaju. Ale zahołôvok prypav mniê do gustu. Koliś-koliś, u tôm ščaslivum sviêti, pro jaki mniê teper chočetsie trochi rozkazati, ja pročytav inšu knihu siêtoho rosijśkoho piśmennika, kotora nazyvałasie „Белеет парус одинокий”, i vona mniê môcno spodobałasie. Zahołôvok dla siêtoji knihi Katajev pozyčyv z viêrša Michaiła Lermontova (1814-1841), zrozumiêło, ne prosiačy dozvołu v autora. Tomu diś u mene nema naveť najmenšych ukusuv sovesti za toje, što ja ne poprosiv dozvołu v Katajeva, kob vykorystati joho zahołôvok dla svojoho cyklu vspominok.

*

Aha, šče odno poperedžanie. Abo i opravdanie, jak chto choče. Môj cykl „Trava zabytia” bude chutčej uspominom sercia, a ne vspominom pameti. Tomu ne varto čêplatisie do mene, koli ja ode što-leń perekrunu abo podam ne tak, jak vono było abo mohło byti v žyci tych, komu popade na oko siêta pisanina. Zamiś siêtoho varto pryhanuti, štó koliś skazav Gabriel García Márquez (1927-2014): „Pameť sercia vykidaje nedobre i poveličuje dobre; diakujučy siêtuj chitrosti my dajemo rady nesti beremje minułosti”.

Jan Maksimjuk