Albin Stepowicz – muzyk, publicysta i białoruski działacz narodowy zmarł w nocy z 17 na 18 grudnia 1934 r., mając zaledwie 40 lat. W jednym z nekrologów podano nawet godzinę śmierci: 0.30. Pamięć o nim powróciła w rodzinne strony (Baranie, parafii kluszczańskiej i rejonu ostrowieckiego w Republice Białoruś) dopiero na początku lat 90. Wtedy też w 60. rocznicę śmierci postawiono na jego grobie na wileńskiej Rossie granitowy pomnik.
Czas zatarł ślady jego aktywnej działalności w Wilnie i na Wileńszczyźnie na niwie muzycznej, publicystycznej i społecznej. Sowiecki walec, który przetoczył się po przedwojennej Zachodniej Białorusi, należącej do Polski, wdeptał w niepamięć imiona niejednego z twórców białoruskich, mieszkających i działających głównie w Wilnie. Spośród nich sowiecka ideologia przyznawała tylko prawo bytu w białoruskiej świadomości narodowej imionom Maksima Tanka i Michasia Maszary oraz działaczy Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi. Dzieła twórców o innej orientacji znalazły się jako cimelia w „specchranach” i nie były udostępniane zwykłym czytelnikom. Dopiero lata „pierestrojki” i „głasnosti” w ZSRR w drugiej połowie lat 80. doprowadziły do odrodzenia narodowego w poszczególnych republikach związkowych, w tym w Białoruskiej SRR. Entuzjazm, który temu towarzyszył, doprowadził także do odkrycia wielu zapomnianych postaci, zasłużonych dla Białorusi. Przywrócono też pamięć o działaczach chadeckich. Albin Stepowicz był jednym z nich, więc jego osoba „weszła” do Encyklopedii Historii Białorusi, Encyklopedii Literatury i Sztuki i wreszcie do Białoruskiej Encyklopedii. Ponieważ zmarł w 1934 r. w Wilnie, z łatwością można było odnaleźć podstawowe informacje o nim w nekrologach, które opublikowano we wszystkich pismach białoruskich, ukazujących się wówczas w Wilnie: w „Rodnym Kraju”, w „Szlachu Moładzi”, w „Biełaruskiej Krynicy”, w Nowym Szlachu”, w „Kałośśi”. Wspomnienie o nim opublikował też Ludwik Abramowicz w wydawanym przez siebie „Przeglądzie Wileńskim”. Przedstawiano w nich w skrótowej formie jego życie i działalność, co na początku lat 90. posłużyło do odtworzenia jego biografii.
Porównując publikacje jego i o nim z okresu międzywojennego rzuca się w oczy różnica w pisowni nazwiska – przedwojenne „Stepowicz” zaczęto nie wiedzieć czemu pisać jako „Stapowicz”. Ponieważ w rodzinie Stepowiczów wybitnym był też poeta Kostanty (1890-1926) o literackim pseudonimie Kazimir Swajak, brat Albina, więc jego nazwisko również zniekształcono. Oburzało to Bernarda Stepowicza (ur. w 1909 r.), który przed wojną ukończył Wydział Rolniczy na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, a po wojnie mieszkał w Warszawie. Bo to on napisał w 1970 r. wspomnienie o swym bracie poecie, które zostało opublikowane w miesięczniku „Połymia” (1990, nr 2). Bernard już wtedy nie żył – zmarł w Warszawie w 1982 r. Wielokrotne upominanie się o poprawny zapis nazwiska nie przynosiło skutków. Dopiero w wydanym w 2010 r. w Mińsku zbiorze twórczości Kazimira Swajaka jego nazwisko zapisano poprawnie. Ale w jubileuszowym artykule o Albinie Stepowiczu autorstwa Aleksandra Hornego w czasopiśmie naukowym i metodycznym „Rodnaje słowa” (2024, nr 3) dalej jego nazwisko upowszechnia się jako „Stapowicz”. W tym też artykule podaje się imię ojca Albina jako Maciej, podczas gdy dokumenty zachowane, w tym dowód osobisty, dokumenty parafialne, podają imię Mateusz. Rozumiem to przeinaczenie w wersji białoruskiej, chociaż nie do końca jestem przekonana o jednoznaczności tego imienia. Janka Traciak pisząc artykuły o braciach Stepowiczach do Polskiego Słownika Biograficznego spolszczając białoruskiego Maćwieja imię ich ojca podał jako Maciej, co w języku polskim nie do końca jest tożsamym z Maciejem.
Mimo „odkrycia” dla Białorusinów imienia Albina Stepowicza na początku lat 90. poprzez artykuły w Polsce i na Białorusi, postawienia pomnika na jego grobie, nadal niewiele zrobiono, by przywrócić jego twórczość muzyczną, publicystyczną i przekładową. Jego śpiewnik „Za baćkauszczynu”, wydany w Wilnie po śmierci, w 1935 r., też znalazł się po wojnie w „specchranakt” Biblioteki Narodowej (wcześniej tzw. „Leninki”) Białorusi. Św. p. Kirył Nasajeu wraz ze swymi studentami przygotował w 2010 r. repertuar z tego śpiewnika przy okazji odsłonięcia tablicy pamiątkowej na domu rodzinnym Stepowiczów w Baraniach. Wcześniej – w grudniu 1994 r. – pieśni z tego śpiewnika wybrzmiały w kościele św. Mikołaja w Wilnie, gdzie do śmierci chór kościelny prowadził Albin Stepowicz. Wykonały je gdańskie „Żawaranki” pod dyrekcją Ireneusza Ławreszuka. W 2023 r. pieśń „Biełaruś pieradusim” (słowa i muzyka Albina Stepowicza) wykonał „Wolny chor” w Europejskim Centrum Solidarności w Gdańsku z okazji 25 Marca – białoruskiego święta niepodległości.
Właściwie Albin Stepowicz z wykształcenia był muzykiem. Ukończył szkołę muzyczną Józefa Montwiłła w Wilnie, w której kształcono organistów. Jako organista trafił wiosną 1913 r. do Ciechanowca. Właściwie jedynym dotychczas odnalezionym śladem po jego pobycie tam jest zachowana korespondencja brata Konstantego do niego do Ciechanowca i korespondencja niejakiej panny Jaśkiewicz z Ciechanowca do niego, gdy był już w Kazaniu. Krótki pobyt Albina Stepowicza w Ciechanowcu związany był prawdopodobnie ze zmianą proboszcza – w jednej z korespondencji powątpiewał, czy zostanie przy nowym proboszczu. Wyjazd w lipcu 1913 r. do Kazania wiązał się z objęciem tam posady organisty przy kościele rzymskokatolickim. Tam też prowadził chór kościelny. W zbiorach rodzinnych zachował się zegarek kieszonkowy, podarowany przez chórzystów. O historii kościoła rzymskokatolickiego w Kazaniu nie wiele wiadomo. Kto był tam proboszczem, gdy Albin Stepowicz przybył tam 2 lipca 1913 r.? Ksiądz akurat był w Warszawie. Z adresów na zachowanych kartkach pocztowych wynika, że nowy organista mieszkał w „kościelnym domie” (plebanii) przy ulicy Bolszaja Liadskaja. Wiadomo, że kościół powstał tam w XIX w. na potrzeby Niemców, którzy osiedlili się nad Wołgą. „Piękne miasto Kazań” – jak o nim pisał Albin Stepowicz musiało na nim zrobić niesamowite wrażenie po Ciechanowcu i po Wilnie. Nie było tam Żydów, gdyż znajdował się on poza strefą ich osadnictwa w Imperium Rosyjskim. Z Kazania zachowały się fotografie kościoła, chóru, niejakiego Żowejki, pięknej Jewgienii Awariaskinej. Kim byli Szczepanowicz i F. Danielewicz z Kazania, którzy pisali do niego listy w 1917 r.? Historia kościoła w Kazaniu skończyła się wraz z rewolucją październikową, kiedy został zamknięty. Musiało tam być strasznie. Mieszkając w Kazaniu Albin Stepowicz zabrał tam też brata Jana, który uczył się tam w gimnazjum do wiosny 1915 r., kiedy w związku z I wojną światową wyjechał do rodziców na Wileńszczyznę. Gdzie odbywał służbę wojskową jego brat Stefan, nie wiadomo. W jednej z korespondencji Kostanty prosi Albina, by pojechał do Stefana, a więc musiał być stosunkowo blisko Kazania. W czasach przemian rewolucyjnych w 1918 r. Albin Stepowicz podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Kazańskim. Z jakiego powodu przeniósł się na wydział nauk społecznych, czy wpłynęły na zmianę kierunku zmiany organizacyjne na uniwersytecie, czy była to jego samodzielna decyzja?
W 1921 r. Albin Stepowicz jako „bieżeniec” wrócił do Wilna. Zamieszkał z bratem Janem przy Wielkiej Pohulance 9-27. W latach 1922-1923 uczył muzyki w Wileńskim Gimnazjum Białoruskim, w którym założył chór. Jednocześnie podjął studia na Uniwersytecie Stefana Batorego na Wydziale Humanistycznym. Wielka przyjaźń między nim a bratem Kostantym – księdzem w Zaświrzu widoczna jest w ich bogatej korespondencji, która cudem ocalała z wojennej pożogi i „wędrówek ludów”. Można sobie wyobrazić, jakim dla niego ciosem była śmierć Kazimira Swajaka w maju 1926 r. Albin przerwał studia w 1924 r. – musiał utrzymać się w Wilnie. Poza gimnazjum białoruskim, gdzie z jakichś powodów nie przedłużono mu zatrudnienia, uczył muzyki w polskich szkołach Wilna. W jakich – pozostaje pytaniem otwartym.
W Wilnie związał się z Białoruską Chrześcijańską Demokracją – był nawet w jej władzach. W 1926 r. został dyrektorem drukarni białoruskiej im. Franciszka Skaryny. Był jednym z aktywnych działaczy Białoruskiego Instytutu Gospodarki i Kultury, prowadził przy nim chór. Pisał do „Biełaruskiej Krynicy”, której został wydawcą. Na łamach gazety poza publicystyką robił krytyczny przegląd prasy.
W 1928 r. został wybrany posłem na Sejm (z Kostantym Juchniewiczem i Pawłem Karuzo) z listy mniejszości narodowych w okręgu święciańskim. Wtedy też zaangażował się w spotkania z wyborcami, podczas których prowadził odczyty uświadamiające narodowościowo Białorusinów. W latach 1928-1930 trzykrotnie przemawiał z ławy sejmowej. Niestety z jakichś powodów w kwietniu 1930 r. wybory w okręgu świeciańskim zostały unieważnione. W wyborach powtórnych w lipcu 1930 r. BChD udało się zdobyć tylko jeden mandat, który zdobył Albin Stepowicz. Nie zdążył podziałać na niwie sejmowej, bowiem w sierpniu została skrócona kadencja Sejmu i ogłoszono nowe wybory. KC BChD postanowił wystawić nowych kandydatów w wyborach, zakazując startowania Albinowi Stepowiczowi z listy BChD. W wyborach parlamentarnych w 1930 r. nie udało się stworzyć Bloku Mniejszości Narodowych. Albin Stepowicz i Kostanty Juchniewicz zarejestrowali listę Białoruskich Radykałów w okręgu święciańskim. BChD również wystawiło tam swoich kandydatów. W wyniku rozbicia głosów Białorusini stracili własne przedstawicielstwo w parlamencie. Jedynym posłem został Fabian Jeremicz z listy ukraińskiej. Albin Stepowicz odszedł z BChD i zrezygnował z wydawania „Biełaruskiej Krynicy”, na łamach której atakowano go niewybrednie jako „modnego radykała”. Zarzucano mu „nicnierobienie” w czasie kadencji, oblewano brudem.
Po przegranych wyborach Albin Stepowicz z doświadczeniem wydawcy gazety przez krótki czas był sekretarzem pisma literackiego „Nioman”. Stał się też aktywnym publicystą krajowego demokratycznego dwutygodnika „Przegląd Wileński”, wydawanego przez Ludwika Abramowicza. Pisał tam też pod inicjałami Al. S., S-wicz, S-icz oraz pod pseudonimem Alboruthenus. W niektórych numerach były jego dwa, a nawet trzy artykuły. Był rzecznikiem spraw białoruskich – przedstawiał problemy szkolnictwa, świadomości narodowej, asymilacji i polonizacji Białorusinów w II Rzeczypospolitej oraz sytuację na Białorusi sowieckiej, w tym represje wobec inteligencji białoruskiej, również wobec byłych hromadowców. Aleksandr Smalanczuk w artykule o Ludwiku Abramowiczu („Homo Historicus” 2022), podając Albina Stepowicza jako jednego z autorów od tematyki białoruskiej na łamach „Przeglądu Wileńskiego”, nie poświęca mu więcej miejsca, a podpis s-wicz przypisuje niesłusznie Antoniemu Łuckiewiczowi. Wystarczy zajrzeć do nekrologów Albina Stepowicza, by zidentyfikować go jak s-wicza albo Alboruthenusa, ale też s-icza, Al. S.
Mieszkał wówczas przy ulicy Zakrętowej 13, gdzie w piątki spotykała się inteligencja białoruska i głoszono referaty na aktualne tematy. Związał się też ze środowiskiem białoruskich narodowych socjalistów, podpisując w „Nowym Szlachu” teksty jako Uładzimir Zahorski.
Przy okazji 120. i 130. rocznicy urodzin Albina Stepowicza wspominała o nim białostocka „Niva”. Pisano tam o jego rozproszonej twórczości, wymagającej jej zebrania pod jedną okładką. Zostało to zrobione, książka powinna ukazać się w 2025 r. Dobrze by było również wydać jeszcze jego rozproszone pieśni zarówno ludowe, zebrane przez niego, jak i autorskie.
Helena Głogowska
