Chciałbym być sobą

Chciałbym być sobą wreszcie

Chciałbym być sobą

Chciałbym być sobą jeszcze

[Zbigniew Hołdys/Perfect, 1981]

Na vakacijach 1980, koli ja z nevelikim skrypom zakônčyv treti rôk fizyki (na oseń ostavsie mniê tôlko odin poprawkowy, z elektrodynamiki), treba było odbyti tak zvanu studenćku naukovu praktyku. Mene i šče kilkoch koleguv z fakultetu skirovali na miêsečnu praktyku v Instytuti Informatyki, kotory tohdy miêstivsie v Pałacovi Kultury i Nauki. Nas tam miêli naučyti pisati neskomplikovany komputerovy programy i robiti neskomplikovany matematyčno-fizyčny obličeni. Komputeruv, małych rozmiêrami jak disiaka, tohdy ne było: u Instytuti Informatyki stojali bôlšy i menšy „šafy”, kotory treba było programovati z spicijalnych perforovanych kartuv, u jakich na spicijalnych dziurkaczach z klavijaturoju my zapisuvali program dla „šafy”, to značyt, vytinali v štyvnych kartach kvadratny dziuročki. Odna perforovana karta nesła v sobiê odin radok programu, odnu instrukciju dla komputera. Pry skomplikovanych programach perforovany karty zajmali kilka skryniok – strašno mnôho paperu marnovałosie tohdy i na karty, i na vydruki samych programuv. Jazyk programovania, kotorym my korystalisie, miêv nazvu Fortran.

Ja na tôj praktyci pobyv ne dovš jak tyždeń, naučyvsie pisati najbôlš prosty instrukciji dla komputera, napisav odin abo dva prosteńki programy dla vyličenia jakohoś neskładanoho integrała i šče čohoś, i zrozumiêv, što programovanie dla mene to pestka. Tomu poprosiv koleguv, kob vony zrania odznačali moju prysutnosť na praktyci v spicijalnum kajetovi, kotory nam vyłožyli v Instytuti, a sam pojiêchav z stolici do Lachôv, kob pomohati razom z bratom baťkam na hospodarci, pry žnivi i v inšuj roboti. Kirovnik našoji praktyki byv čołoviêkom wyrozumiałym, i ja odčuvav, što nijakoji chryji čerez moju neprysutnosť vôn robiti ne bude. Tomu ja vernuvsie do Varšavy tôlko na ostatni deń praktyki po pôdpis kirovnika pud stverdženiom, što tuju praktyku ja odbyv jak sliêduje. A potum znov pojiêchav na naš chutor, praciovati na hospodarci i šykovatisie do popravočnoho egzaminu z elektrodynamiki. Pro toje, što v Pôlščy načalisie masovy strajki i što v jich vyniku povstała Solidarność, ja na tych vakacijach doznavavsie ne z Radiva Svobodna Europa, kotoroho ne słuchav, a z pôlśkoji komunistyčnoji televiziji, kotora, choč tendencijno i skupovato, ale vsio ž była vymušana informovati pro sioje-toje, a potum pokazała, jak Lech Wałęsa pudpisuje porozumienie z uradom. 

* * *

Na četverty rôk studyjuv ja dohovoryvsie na spôlne kvartirovanie v akademiku na Żwirki i Wigury z Gienikom R. i Šurykom Ł. z Biłostočyny. Gienik, kotory v Biêlśku chodiv do „biłoruśkoho” liceja, studyjovav geografiju. Šuryk, kotory zakônčyv „biłoruśki” licej u Hajnuvci, byv na fizyci, jak i ja, ale na tak zvanum kierunku nauczycielskim, tak što z Šurykom my častovato bačylisie v budynkovi fakultetu na hulici Hożej, ale zaniatki miêli osôbno i z raznymi vykładôvciami. Gienik i Šuryk byli rôk nižej od mene, to značyt, obadva byli na tretium rokovi studyjuv, koli my poselilisie v pokojovi 610 na Żwirki i Wigury. Usiê my byli zadovolany našoju novoju sytuacijoju, bo narešti mohli v Varšavi nahovorytisie po-svojomu dosyta. Gienik na vakacijach byv z kolegami i vykładôvciami z fakultetu na Špicbergeni, požyv tam, musit, z miêseć, narobiv kupu slajduv i kilka večerôv pudrad pokazuvav nam z Šurykom tyje kartinki i rozkazuvav pro tamtejšy sniêžno-lodovy krajovidy, vitrê i morozy.

Koli osenioju 1980 načalisie studenćki strajki z domahaniom, kob komunisty zarejestrovali Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS), Gienik napakovav svôj podorôžny zaplečnik usiêm potrêbnym dla toho, kob prožyti na Špicbergeni abo v jakômś inšum surovum miêstiovi tyždeń času bez kontaktu z cyvilizacijoju, i pujšov na strajk okupacyjny kudyś na Krakowskie Przedmieście, de byli hołôvny budynki Varšavśkoho Universytetu. Šuryk na siête vsio divivsie sceptyčno i pudsmichavsie z Gienika, choč i nezłoslivo. Ja, koli Gienik vernuvsie posli kilkoch dion strajku, kotory zakônčyvsie pomysno (komunisty zhodilisie rozhlanuti rejestraciju NZS), skazav jomu, što nam usio ž było b lepi zmahatisie za svoje. Ot že v nas, biłorusuv, inša perspektyva pohladu na vsio toje, što odbyvajetsie v krajini, i chto viêdaje, čy NZS to takaja organizacija, kotora bude nam spryjati. Katolicko-narodowy zapach nezaležnoho studenćkoho ruchu možna było vyčuti vže tohdy, koli NZS šče tôlko vojovav za legalizaciju.

Ne znaju, što pro našy reakciji podumav Gienik, ale koli vôn zjiêzdiv na Biłostôčynu do baťkov, to z chaty pryvjôz ne tôlko wałówkę, ale i kilka knižok po-biłoruśki, kotory tam u joho valalisie z licejśkoho času. Odnoju z tych knižok byv zbôrnik viêršuv Alesia Barśkoho „Žnivień słoŭ”. Gienik poprosiv mene počytati toj zbôrnik i zapytavsie, što ja dumaju pro joho. Ja počytav, skazav Gienikovi, što tam je kilka chorošych viêrsykuv, ale bôlšosť to takoje aby-što. Jak toj kazav, takoje to i ja mohu napisati… Na siête Gienik ironično: Nu to napišy i pokažy nam! Chłopci pujšli spati, a ja polistav zbôrnik Barśkoho šče raz, natchnivsie joho retorykoju, i napisav viêrša ažno na ciêły dviê storônki. Pisav ciêłu nôč, do biêłoho rania. Viêrš ja nazvav „Apošniaja noč listapada – bieznadziejny tupik”. Tomu diś mohu skazati dokładno, što vôn pisavsie mniê v nôč z 30 listopada na 1 hrudnia 1980 roku. To byv môj peršy viêrš z dvoch po-biłoruśki, kotory ja napisav za ciêłe svoje žycie. Na žal, tekst ni odnoho, ni druhoho v mene ne zachovavsie. I ja, kromi zahołôvkuv, ne mohu ninika zacytovati dosłôvno ni odnoho radka z jich. (Druhi môj biłoruśki viêrš miêv zahołovôk „Zmahary” i byv ustupom do zaplanovanoji ironičnoji poemy pro BHKT, jakoji ja nikoli ne napisav.) Mniê šče zapometałosie, što viêrš, kotory ja skomponovav na prôśbu Gienika, miêv vyrazny „polityčno-nostalgičny” motyv. Na tliê burlivoji sytuaciji v Pôlščy ja obmalovav psychologičnu sytuaciju liryčnoho hieroja, jaki sidit sobiê nedopity, skažem, deś u Varšavi i nostalguje po svojôj tajemnuj baťkuvščyni, de lude i hovorat, i dumajut inačej, čym u ciêłuj krajini. I, tak skazati, chrên toho hieroja-liryka obchodit toje, što napravdu odbyvajetsie v polityčnum žyci joho krajiny… Korotko skazavšy, ja vykorystav typovy dekadenćki motyvy, nastrôj i stylistyku…

Koli my vyspalisie i pili ranišni čaj, ja pročytav chłopciam svôj poetyčny opus z minułoji nočy, ostatniu versiju kotoroho pered tym, jak pujti spati, ja akuratno i čysto perepisav na oboch storônkach listka formatu A4. Chłopci achnuli, a Gienik uziav toj listok, złožyv joho včetvero i schovav u kišeniu svojoji kurtki khaki, u kotoruj tohdy forsiv. U liêvu kišeniu, koli skazati dokładno. I zatiahnuv zippera. Siête mniê zapometałosie, jak i moment, koli Gienik čerez bôlš-menš dva roki toj viêrš z toji kišeni vyniav i oddav joho mniê nazad. Tohdy vôn uže byv vyryšyv, sto vôn ukrajineć i što viêrsykuv po-biłoruśki jomu ne treba…

* * *

Dla mene počatok mojoho nacijonalnoho usvidomlenia sebe biłorusom u povnum formati – a ne pud šyldom „usiê my ruśki”, jakim tak napravdu prykryvavsie naš narod na Biłostôčyni v toj čas, a v ostatnich desetiliêtiach začav miniati joho na šyld „usiê my pravosłavny polaki”  – symbolično zvezany z tym zabavnym epizodom z viêršykom u akademikovi v Varšavi v ostatniu nôč listopada 1980 roku. Mniê było 22 liêt, i ja tohdy, musit, peršy raz dokładno odčuv, što etykietki „usiê my ruśki” mniê vže ne chvataje i što potrêbna jakajaś kulturno-ideologična „nadbudova” dla mojoho daliêjšoho, koli skazati vysokošparno, intelektualnoho rozvitia. Ja na toj čas byv uže nekiepśko načytany v biłoruśkuj soviêćkuj literatury (tôj z šafuv u klubi BHKT u Varšavi), i v jôj, pud zavałami ideologiji, žyciovoji nepravdopodôbnosti opisuvanoho sviêtu i emocijonalnoji neautentyčnosti, usio ž znachodiv dla sebe zerniatka dumok i obrazy, kotory ne byli čužyje i na mojôj pudlaśkuj glebi. Usio skłałosie dla mene dovoli vdačno. U Pôlščy virovali i vylivalisie na huliciu antykomunistyčny nastroji, a ja počynav svoju „biłorusizaciju” jakraz u tôm antykomunistyčnum konteksti.

Ja zavjôv Gienika i šče Jana G. z našoji Biłostôčyny, kotory studyjovav na jakômś neponiatnum dla mene fakulteti Varšavśkoji Politechniki, do klubu BHKT na Senatorskiej 8, de my probuvali zorganizovati štoś biłoruśkie, choč sami dobre ne znali što. I to tudy na počatku 1981 roku, u styčniovi abo lutum, zahlanuli dva raniêj neznakomy nam studenty, litoveć Viktor i ukrajineć Bohdan, koli my tam byli z Gienikom. Viktor skazav, što studenty-litovci sprobuvali zarejestrovati svoju studenćku organizaciju posli toho, jak komunisty zarejestrovali NZS, ale jim čy to odmovili, čy to naohuł ne pryniali podania. Ja vže diś ne vspomniu, de konkretno litovci chotiêli rejestrovatisie. A Bohdan skazav, što teper my, to značyt litovci, ukrajinci i biłorusy povinny vystupiti rumnobiêžno i sprobuvati zarejestrovati try osôbny nacmenšosny studenćki organizaciji v Ministerstwie Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Nu i tak počavsie, u klubi BHKT u Varšavi u styčniovi abo lutum 1981, nezaležny od BHKT biłoruśki aktyvizm u komunistyčnu epoku.

My vyryšyli, što Białoruskie Zrzeszenie Studentów po-biłoruśki bude nazyvatisie Biełaruskaje Abjadnannie Studentaŭ. Rozvažali kilka biłoruśkich nazvuv (i sajuz, i zhurtavannie), ale to Gienik zaproponovav, kob było abjadnannie, bo tohdy bude pryjemna i lohka dla zapometania abrevijatura: BAS. Tołkovo. Potum my zdobyli statut Socjalistycznego Związku Studentów Polskich i, beručy joho jak šablon, začali pisati statut BASu. Koli ja šče žyv u odnôm pokojovi z kolegami z fizyki, na tôm samum poverchovi žyli studenty Wydziału Prawa, i teper z nekotorymi z jich ja konsultovav osôbny punkty našoho statutu. 

(protiah bude)

Jan Maksimjuk