Co się działo w Białowieży i w Puszczy Białowieskiej sto lat temu? Jeżeli jesteście ciekawi, to przenieśmy się razem do roku 1924.

Niewątpliwie najważniejszym wydarzeniem tego roku było zawarcie 17 kwietnia przez rząd polski umowy z angielską firmą „The European Century Timber Corporation” (nazywanej w skrócie „Century” albo w spolszczonej formie „Centura”) na eksploatację Puszczy Białowieskiej na okres dziesięciu lat. Stronę polską w czasie pertraktacji reprezentował minister rolnictwa – Stanisław Janicki, zaś spółkę angielską sir James Calder. W lasach Puszczy spółce zostały wydzierżawione cztery tartaki o 21 trakach oraz około dwustu kilometrów kolejek leśnych. Firma działała poprzez powołane do życia 17 września przedsiębiorstwo Polska Spółka Drzewna „Century” z o.o., które de facto było filią „Century”. Na czele spółki stał Wacław Znajdowski.

Spółka przystąpiła do wyrębu drzew 4 października. Uruchomiła też wydzierżawione jej tartaki i kolejki wąskotorowe. 10 października firmie „Century” został wydzierżawiony pałac carski w Białowieży, który początkowo podlegał zarządowi gmachów reprezentacyjnych przy Ministerstwie Robót Publicznych, a od 1 kwietnia Ministerstwu Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Wpłynęło to niekorzystnie na rozwój mieszczącego się w nim muzeum przyrodniczego i wstrzymało do 1929 roku otwarcie Państwowej Szkoły dla Leśniczych. Pierwszą wpłatę za drewno pozyskane w Puszczy Białowieskiej firma wniosła do kasy 20 grudnia.

Koncesja na dzierżawę Puszczy Białowieskiej miała utorować drogę Polsce do międzynarodowych sfer finansowych i zachęcić do kredytowania i inwestowania w naszym kraju. Niekorzystne warunki, na jakich została dokonana sprzedaż Puszczy, stały się świadectwem wyjątkowej ignorancji i lekkomyślności, co publicznie stwierdzał, tuż po zawarciu umowy, prof. Julian Rafalski w wydanej w 1924 roku książce pt. „Z aktualnych zagadnień dotyczących lasu polskiego”. Użył w niej znamiennego zwrotu: „sprzedaż perły ziem polskich za miskę soczewicy”.

Zawarcie niekorzystnej dla Polski umowy z angielską firmą było krytykowane nie tylko przez prof. Rafalskiego. Już pod koniec kwietnia, na zjeździe delegatów Związku Zawodowego Leśników w Warszawie, Adam Loret. naczelnik Dyrekcji Lasów Państwowych w Warszawie, ostro skrytykował zarówno złą transakcję, jak i urządzenie Puszczy Białowieskiej przystosowane do potrzeb koncesjonariuszy. 

W październiku, podczas walnego zjazdu Związku Zawodowego Leśników, z interpelacją w sprawie sytuacji w Puszczy Białowieskiej wystąpił Józef Paczoski, były kierownik naukowy powołanych w 1921 roku w Puszczy rezerwatów przyrody, które 13 kwietnia 1924 roku weszły w skład nowo utworzonej osobnej jednostki administracyjnej i organizacyjnej – Nadleśnictwa Rezerwat. Wtedy to Paczoski objął stanowisko nadleśniczego tejże jednostki, podlegającej pod względem administracyjnym Zarządowi Okręgowemu Lasów Państwowych w Białowieży.

Swój udział w ratowaniu Puszczy mieli też prof. Walery Goetel i pisarz Włodzimierz Korsak, którzy wspólnie wystosowali do Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych memorandum w sprawie ratowania ginącego drzewostanu i zwierzostanu w Puszczy Białowieskiej oraz Rudnickiej, a także w innych starych kompleksach leśnych.

Pod naporem krytyki umowa z firmą „Century” została zerwana przez Polskę po upływie pięciu lat, w 1929 roku. Wiązało się to z koniecznością wypłacenia firmie dużego odszkodowania. Niestety, zerwanie umowy nie przyczyniło się do zmniejszenia eksploatacji zasobów drzewnych Puszczy.

Cofnijmy się jednak do początku 1924 roku. Styczeń i luty zapisały się na tym obszarze obfitymi opadami śniegu (grubość pokrywy śnieżnej osiągnęła 40 cm), które sparaliżowały całkowicie ruch kolejowy na odcinku Bielsk Podlaski – Hajnówka. Dojazd z Białegostoku do Białowieży odbywał się przez Czeremchę, co zajmowało około 26 godzin.

Warto też odnotować, że z początkiem stycznia zmienił się naczelnik Zarządu Okręgowego Lasów Państwowych w Białowieży. Stanowisko to objął Edward Szemioth. Pełnił je dość krótko, bo do końca września tego samego roku. Podczas jego szefowania, w maju, została założona, na wzór szwajcarski, Liga Parku Narodowego w Białowieży. Celem Ligi było podniesienie znaczenia Parku (oficjalnie – Nadleśnictwa Rezerwat) w ogóle, w szczególności zaś w zakresie prowadzenia w nim badań naukowych i edukacji społeczeństwa. Mimo wszczętej w prasie akcji informacyjnej, idea Ligi Parku Narodowego nie znalazła odzewu.

Także za szefowania Szemiotha prezydent RP wydał 28 czerwca rozporządzenie, które zmieniło statut przedsiębiorstwa Polskie Lasy Państwowe. W miejsce dotychczasowych zarządów okręgowych wprowadzono dyrekcje okręgowe. Utworzona w Białowieży Dyrekcja Okręgowa Lasów Państwowych objęła swoją pieczą 33 nadleśnictwa, rozrzucone od Polesia przez Podlasie po Wileńszczyznę.

Z początkiem października, na miejsce zwolnionego Edwarda Szemiotha został powołany Stanisław Zaniewski, absolwent Instytutu Leśnego w Petersburgu, który na stanowisku dyrektora pracował do końca kwietnia 1928 r., dając się poznać jako osoba nieprzychylna idei Parku Narodowego w Białowieży.

W lutym ZOLP w Białowieży ogłosił dwa przetargi na sprzedaż materiałów tartych w tartakach w Hajnówce i Grudkach, a także sprzedaż przez kilka puszczańskich nadleśnictw klepki podłogowej dębowej, drewna opałowego sosnowego, papierówki, kloców kilku gatunków drzew oraz żerdzi. Natomiast w połowie kwietnia rozstrzygnięto konkurs ofert na dzierżawę trzytrakowego tartaku w Czerlonce w Puszczy Białowieskiej. Natomiast w uroczysku Jagiellońskie zaczęto budować dwa budynki w stylu dworków polskich. W 1929 roku została w nich umieszczona siedziba nowo utworzonego Nadleśnictwa Jagiellońskie.

Transportem surowca z Puszczy zajmował się Zarząd Kolei Leśnych. W 1924 roku rozpoczęto budowę nowych odcinków torów, używano parowozów opalanych węglem.

Z początkiem wiosny do Białowieży powróciły ostatnie już rodziny, które w sierpniu 1915 roku musiały udać się w tzw. bieżeństwo.

 Powoli normalizowało się życie religijne mieszkańców. 10 marca administrację miejscowej parafii prawosławnej powierzono czasowo o. Mikołajowi Jerzykowskiemu. Obowiązki swoje pełnił on do 19 września 1924 r. Następnego dnia opiekę duszpasterską nad wiernymi objął na krótko o. Leoncjusz Kańkowski, a 25 października proboszczem parafii został o. Jan Skalski, który prowadził ją do połowy kwietnia 1931 r.

Ludność katolicka nadal była przypisana do parafii narewkowskiej. Korzystała z kaplicy urządzonej w pałacu carskim w Białowieży. Osobna parafia katolicka zostanie utworzona dopiero w 1926 roku, a konsekracja budowanego od tego czasu kościoła nastąpi pod koniec 1934 roku. Inicjatywą społeczności katolickiej było wysłanie 19 marca 1924 roku delegacji chłopów z Puszczy Białowieskiej do marszałka Polski Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, która zawiozła mu prezent imieninowy w postaci dwóch baryłek miodu.

Zauważalne było także życie wiernych Kościoła baptystów. 20 lipca w Buczewlance odbył się chrzest 16 osób. Wśród ochrzczonych prawie połowa była mieszkańcami Białowieży.

Tydzień po zawarciu umowy z firmą „Century” jeden z jej „figurantów”, minister rolnictwa i dóbr państwowych Stanisław Janicki, zorganizował polowanie na głuszce w Puszczy Białowieskiej. Rozpoczęło się ono 24 kwietnia i trwało cztery dni. W polowaniu wzięli udział pełnomocny minister duński Niels Peter Arnstedt, amerykański attaché wojskowy kpt. Moore, a także przedsiębiorca Stanisław Lilpop, podróżnik i pisarz Włodzimierz Korsak, dyrektor Departamentu Leśnego Jan Miklaszewski, poeta Julian Ejsmond, Stanisław Janicki jr oraz pisarz Stefan Krzywoszewski. Upolowano 5 głuszców.

W Puszczy Białowieskiej wciąż działały szajki rabownicze, a także pojedynczy bandyci. 14 kwietnia, niedaleko wsi Zamosze, 22-letni mieszkaniec Masiewa Grzegorz Dulko dokonał napadu na Ludwika Topolskiego. Po sterroryzowaniu mężczyzny przy pomocy karabinu, obrabował go z pieniędzy i zabrał frencz. Nieco później Dulko napadł na Augustyna Kunę, dozorcę robót leśnych. Bandyta zabrał mu srebrny zegarek z dewizką i kompasem rosyjskim. Natomiast w ciągu pierwszych ośmiu dni maja Dulko dokonał aż sześciu napadów. W 1925 roku Sąd Okręgowy skazał go na karę śmierci.

Cdn

Piotr Bajko