Hovoryti pro sny to jak hovoryti pro filmy, bo kino korystajetsie movoju snôv; liêta mohut minuti za odnu sekundu, a vy možete pereskočyti z odnoho miêstia v druhie. To mova, stvorana z kartinuv. I v pravdivum kini kažna rêč i kažne sviêtło štoś značat, jak u sniê.

(Federico Fellini)

Cikavo, nakôlko lohko – i čy naohuł – akronim DKF rozšyfrovujetsie disiêjšymi pokoliêniami licejistuv? U mojich licejśkich liêtach Dyskusyjny Klub Filmowy byv synonimom dołučenia čołoviêka do „vyžšoji” filmovoji kultury i „elitarnoho” sposobu ukulturalniania się v socijalistyčnuj realnosti, kotora z definiciji była prosiaknuta bôlš čy menš dyskretnoju komunistyčnoju ideologijoju. Na pokazach u DKFach možna było pobačyti filmy, kotorych abo preč ne było v zvyčajnych kinach, abo jakim partyjny cenzory i nahladčyki za kulturoju prypisali obmežany dostup do publiki (vony pokazuvalisie ono v tak zvanych kinach studyjnych). U Hajnuvci kina studyjnego ne było, a tôlko kino „Leśnik”, kotore naveť ne było samostôjnoju instytucijoju, a „dočepkoju” do domu kultury hajnuvśkoho tertaka. Tak što pohlediêti „ambitny”, „ne masovy” filmy v Hajnuvci v 1970-ch liêtach ne było možna. Až do 1974 roku, koli mojomu kolegovi z klasy, Włodkovi, pryjšła do hołovy dumka zorganizovati DKF dla licejistuv.

* * *

U Włodka, u kvartiry kotoroho na hulici Lenina ja stav žyti deś na počatku 1974 roku, była takaja mnužêń talentuv, energiji, pomysłuv i „neobovjazkovych” zaniatkuv, što tiažko było za odin raz vo vsio toje poviêryti. U joho byv dobry muzyčny słuch i vôn nekiepśko hrav na gitary i spivav. U joho byv dobry fotografičny aparat i potrêbny obstalunok, kob projavlati fotografičny błony i robiti fotografičny odbitki doma, u chatniuj łazienci. I vôn mene siêtoho naučyv, to značyt naučyv ciełoho procesu robiti fotokartočki, bo ihrati na gitary i spivati ne môh naŭčyti – ne było v mene muzyčnoho talentu ni na hrôš. U liceji była fotografična ciemnia dla fotoamatoruv, i to my z Włodkom byli tam najčastiêjšymi naviêdnikami. U druhuj klasi Włodek załožyv efemeryčny muzyčny zespół z troch čołoviêk – vôn hrav na gitary z fuzom, naš klasovy kolega Wojtek na bubnach, a chłopeć z inšoji klasy na basovi. Mniê zapometałosie ohulne ošarašenie publiki, jak chłopci vyjšli na scenu pudčas jakojiś škôlnoji akademiji i nespodiêvano rubonuli hard-rockovu pieseńku „Budki Suflera” Memu miastu na do widzenia. Usiê achnuli… Ale samoju ekstravagantnoju i kulturno płôdnoju zadumoju Włodka było pustiti v ruch škôlny DKF i naučyti koleguv hlediêti „ambitny” filmy. Dla siêtoho diêła vôn uziav u naparniki mene, pokôlko bačyv, što ja – ne menšy kinoman, čym vôn sam.

I Włodek, i ja učylisie v peršuj klasi (matematyčno-fizyčnuj) nekiepśko – na čvôrki i pjontki; tôlko z pôlśkoji movy na mojôm peršum licejśkum svjadectvi była trôjka – tak što koli my na počatku druhoji klasy vystupili z idejoju, što obadva chočemo prowadzić DKF, dyrekcija škoły zhodiłasie bez zastrzežeń. My domovilisie z kirovnictvom „Leśnika”, što raz na miêseć (abo raz na dva tyžni, uže dobre ne pomniu) budemo pryvoditi na seansy koleguv z liceja, kotory byv usioho metruv dviêstie od kina, zaraz po lekcijach, to značyt pryblizno v dviê-try hodiny popołudni. Lude v „Leśniku” ochvôtno zhodilisie i obiščali pomošč u zamovlani odpoviêdnich filmuv z Biłostoku – dla jich, jak dumaju, tože było cikavo pohlediêti filmy, kotorych bez našoho DKFu vony ne mohli zamoviti. Seansy byli zadarmo. Praktyčno vyjšło tak, što połovinu filmuv dla našoho DKFu proponovali my z Włodkom, a druhu połovinu proponovav kirovnik kina – vôn tože byv zavziatym kinomanom i oryjentovavsie naveť lepi za nas, što z „ambitnoho” repertuaru było dostupne v ohulnopôlśkum systemi DKFuv.

Sam system Dyskusyjnych Klubów Filmovych u Pôlšcy narodivsie v druhuj połovini 1950-ch liêt, u časi tak zvanoji „poslastalinśkoji odlihi”; u seredini 1970-ch liêt, koli my z Włodkom zapustili našu inicijatyvu v Hajnuvci, było vže z puv tysiačy DKFuv u ciêłuj krajini. Usiê DKFy byli pud šapkoju Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmovych (jak že inačej, komunisty musili miêti vsio scentralizovane i pud kontroloju), tomu i naš DKF formalno opynivsie v siêtuj federaciji, choť my tudy ne prosilisie. Federacija vydavała svôj časopis – miêsečnik „Film na Świecie”, ale ja ne pomniu, kob my z Włodkom čytali joho (možlivo, raz abo dva). Potrêbnu nam informaciju my brali naohuł z tyžniovikuv „Film” i „Ekran” i z ohulnokulturnoji peryjodyki, jakaja była dostupna v hajnuvśkich kijoskach i v našuj škôlnuj biblijoteci.

Uže ne vspomniu, jaki konkretno film započatkovav naš licejśki DKF. Para miêseciuv tomu ja spotkavsie z Włodkom, z kotorym my ne bačylisie liêt trydceť, ale i nam razom ne vdałosie pryhanuti, što to byv za film. Nekotory inšy filmy vsio-taki pryhanuli: La Strada Federico Fellini (1954), Do utraty tchu Jeana-Luca Godarda (1960), Nóż w wodzie Romana Polanśkoho (1961), Cienie zapomnianych przodków Siergieja Paradžanova (1964), Powiększenie Michelangelo Antonioni (1966), Andrej Rublov Andreja Tarkovśkoho (1966), Odyseja kosmiczna 2001 Stanleya Kubricka (1968), Ostia Sergio Citti (1970), Zabawa w koty Károly Makka (1972), Widmo wolności Luisa Buñuela (1974), Nakarmić kruki Carlosa Saury (1976)…

Ja ne pomniu, kob posli projekciji filmu v našum DKFi zavezałasie jakajaś dovša dyskusija na temat tôlko što pobačanoho filmu. Jakijeś koroteńki dyskusiji byli, ale vony, jak mniê zdajetsie, ne opravduvali šumnoji nazvy Dyskusyjny Klub Filmovy. Naohuł našy škôlny kolegi išli dodomu posli napisu „Kuneć” na ekrani, zadovolany, što pobačyli film zadarmo i što ne musili odrazu posli škoły dumati pro odrobluvanie zadanoho na lekcijach. Ale časom zdarałosie, što film byv natôlko „ambitny”, što kolegi vychodili z sali pudčas projekciji, i doohladati ostavalisie tôlko my z Włodkom i šče dva-try najbôlš zajadły hledačê – i to tôlko tomu, kob dotrymati nam kumpaniju. Tak zdaryłosie z madiarśkim filmom Karoly Makka Zabawa w koty, kotory pokazuvav jakijeś ne zusiêm poniatny emocijonalno-amurny i môcno kameralny perypetyji ludi dobre po šêsťdesiatci, a na ekrani praktyčno ničoho ne odbyvałosie. Daliśmy się nabrać z Włodkom, pročytavšy deś informaciju, što Zabawę w koty nominovali do Oskara v kategoryji „najliêpšy zahraničny film” 1972 roku. Zdajetsie, Oskara tohdy siêtomu filmovi ne dali. Zatoje Karoly Makk potum rehabilitovav sebe v mojich očach filmom Inne spojrzenie z 1982 roku, kotory rozkazuvav pro lesbijanśku lubov (peršy film u soclandach z takoju tematykoju), a v dvoch hołôvnych rolach vystupili velmi dobry pôlśki aktorki Grażyna Szapołowska i Jadwiga Jankowska-Cieślak. Jankowska-Cieślak za svoju hru v siêtum filmi otrymała nahorodu za najliêpšu ženśku rolu na Filmovum Festyvali w Cannes u 1982 roci. Film u komunistyčny čas, jak informuje nas Wikipedyja, ličyvsie kultovym sered lesbijanok na Vengrach i v Pôlščy.

Z našoho DKFovśkoho repertuaru z-pered puv stoliêtia najmucniêj zasiêv v mojôj pameti italijanśki film Ostia – zmrôčna historyja pro dvoch bratôv, ne zusiêm kob hramotnych i inteligentnych, kotory žyli razom, utrymovujučysie z drôbnoho złodiêjstva. Odnoho razu, vybraŭšysie na koliêjnu kražu z kumpanijoju, vony znajšli na łonci hołu diêvčynu i zabrali jijiê do svojoji chaty. Jakohoś zavvažnoho seksualnoho prytiahania dievčyna v bratôv ne obudiła, ale zatoje vona vyklikała jichni doviêr natôlko môcno, što vony pryznalisie jôj, što v ditinstvi zabili svoho baťka-pjaniciu, vykinuvšy joho z okna na bruk. Odnoho dnia bratôv areštovali i posadili v tiurmu. Monika odviêdała jich u tôj tiurmie, zapisavšysie formalno v tiuremnuj admiistraciji jak konkubina odnoho z bratôv. Siêty drôbny i, zdavałosie, neistôtny fakt vyklikav pretenziju i zavisť druhoho z bratôv i dovjôv do tragedyji v finalnuj sceni filmu, sfilmovanuj na plažy v Ostyji (Ostia – port koło ustia Tybru, nadaleko Rymu). Po-mojomu, Ostia to nespravedlivo zabyty i nedociêniany šedevr italijanśkoho kina. Varto tut skazati, što to byv režyserśki debjut Sergio Citti, jaki potum zniav, musit, z desiatok inšych filmuv, ale ni odin z jich ne „pereplunuv” siêtoho peršoho. Scenar filmu napisav Pier Paolo Pasolini (1922-1975), vybitny italijanśki piśmennik i režyser, znakova figura intelektualnoho žytia svojoji krajiny, jakoho sudili bôlš čym trydceť razy za joho „neprystôjny” filmy i obyčajovy skandali, zvezany z homoseksualizmom. Ja pohlediêv Ostiju druhi raz mnôho liêt puzniêj, bo film, koli ja sobiê pryhaduvav joho, mučyv mene čymś tajemničym abo nedoskazanym, čoho ja ne zrozumiêv raniêj u „Leśniku”. I za druhim razom ja zobačyv „podvôjnu pôdbivku” toji historyji – obadva braty vyrazno pokazany v filmi jak „nesviêdomy homoseksualisty”, ono tohdy v Hajnuvci ja siêtoho ne môh zrozumiêti (nichto tohdy i ne zajikuvavsie publično pro istniênie čohoś takoho, jak disiêjše LGBT). A potum u Wikipedyji ja pročytav, što Pasolini zahinuv pjať liêt posla premjery filmu Sergio Citti, jakraz na plažy v Ostyji, zmasakrovany abo homoseksualnym partnerom (odna versija), abo zabity za svojiê komunistyčny pohlady kimś nevjadomym (druha versija).

* * *

Naš DKF my z Włodkom protiahli čerez druhu i tretiu klasy liceja. U četvertuj, maturalnuj klasi vže v siête ne bavilisie. Treba było mučniêj vziatisie za nauku, kob bez problemuv zdati maturu, a potum egzaminy na universytet. Ale posla tretioji klasy, na vakaciji1976 roku, zhanuta mnoju Federacija DKF zaproponovała nam z Włodkom, jak aktyvistam ruchu DKF, udiêł u spotkani „Młodzi i Film” u Košalini. Diś uže ne vspomniu, jaki byv format u toho spotkania – možlivo, to byv jakiś festyval „mołodoho kina” abo čohoś napodobi z dyskusijami posla prezentaciji filmuv. My pojiêchali, dovoli pryjemno i kulturalno proveli tyždeń času, pohlediêli kilka novych filmuv, z kotorych mniê do diś zapometavsie tôlko tytuł filmu znanoho čeśkoho režysera Jiří Menzla Kdo hledá zlaté dno (1974). Posla soviêćkoji intervenciji v Čechosłovaciji v 1968 rokovi, Menzlovi zaboronili robiti filmy, i to byv joho peršy film po pjatiliêtnium vymušanum pereryvi. Film Kdo hledá zlaté dno, jaki okazavsie nestravnym produkcyjniakiem, pokazuvali na jakômś archajičnum projekcijnum aparati z taśmy 16 mm, i na ekrani praktyčno ničoho ne było vidno. Menzel, kotory miêv pryjechati do Košalina i podyskutovati z nami, mołodymi DKFovciami, ne zjavivsie. Nu j nechaj. Najbôlš mniê v tôj pojiêzdci spodobalisie more i plaža v Mielni nedaleko Košalina. Ja tohdy pobačyv more peršy raz.

Jan Maksimjuk