- Ideologično (ne)pravilny fenomen
Deszcze niespokojne
potargały sad,
a my na tej wojnie
ładnych parę lat.
Do domu wrócimy,
w piecu napalimy,
nakarmimy psa.
Przed nocą zdążymy,
tylko zwyciężymy,
bo to ważna gra!
(Agnieszka Osiecka, Ballada o pancernych, 1966)
Ja ne prypominaju sobiê, kob u Pôlščy po upadku komunizmu zrobili prynajmi odin televizyjny seryjal, kotory byv by naveť u połovini tak popularny sered małych i starych i miêv by choť u desiatuj časti taki kultovy status, jak Czterej pancerni i pies.
Počynajučy z oseni 1966 roku, koli Pôlśka Televizyja pokazała vôsim odcinkuv Czterech pancernych peršy raz, seryjal emitovali praktyčno štorôk, i za kažnym razom hlediêli joho v Pôlščy masovo jak tyje, kotory joho vže bačyli v poperednich liêtach, tak i štoraz mołodšy pokoliênia, kotory tôlko pudrostali do televizora. Ja sam, pryznajusie, pohlediêv siêty seryjal od počatku do kuncia razy štyry jak minimum. Posli kolosalnoho sukcesu peršych vuśmi odcinkuv stvoralniki seryjalu zrobili šče trynadceť daliêjšych. U peršuj 8-odcinkovuj seryji tank „Rudy 102” dosiahaje Bałtyćkoho mora, de Janek Kos ustryčaje svoho baťka. A v nastupnuj seryji, 13-odcinkovuj, Janek, Gustlik, Grygoryj, Tomek i Šaryk dojizdžajut do samoho Berlina…
Do disiêjšoho dnia universytećki dosliêdniki i zvyčajny žurnalisty napisali sotni artykułuv, hôrš abo lepi argumentovanych, pro fenomen siêtoho seryjalu, probujučy vytłumačyti joho popularnosť i prytiahalnu siłu. Usiê pryznajut, što seryjal rozminajetsie z tak zvanoju „historyčnoju pravdoju” pro udiêł pôlśkich tankistuv i naohuł polakuv u Druhuj svitovôj vujniê i zamovčuje čuť ne vsiê nezručny dla tohočasnoji komunistyčnoji ideologiji i propagandy historyčny fakty i okoličnosti. Ale vsiê tože pryznajut, što siêta filmova nerealnosť Czterech pancernych mało koho z hledačôv cikaviła i cikavit.
A što tak napravdu cikaviło i cikavit?
Budu suditi po samomu sobiê.
Nu, po perše, u seryjalovi velmi zachvatujušča fabuła, to značyt, velmi dobre napisany scenar. Usiêm cikavo doznatisie, čym zakônčytsie vojenna epopeja štyroch sympatyčnych tankistuv i ne menš sympatyčnoho sobaki. Nu i ćym zakônčytsie historyja kochania Janka i Marusi, a jak že…
Film povstav na pudstavi knižki Janusza Przymanowskoho (1922-1998), kotora vyjšła v 1964 rokovi. Knižku, jakuju velmi dobre pryniali čytačê (u 1964-m jijiê nadrukovali v 10-tysiačnum nakładi, a v 1965-m dodrukovali šče 30 tysiač), zavvažyv Stanisław Wohl, artystyčny kirovnik filmovoho zespołu „Syrena”, kotory razom z Januszom Przymanowskim i joho žônkoju Maryjoju napisav filmovy scenar. A režyserom stav Konrad Nałęcki (1919-1991), kotory zrobiv seryjal velmi spravno i takim sposobom zapevniv tryvału pameť pro sebe v historyji pôlśkoji kinematografiji.
Po druhie, seryjal vyrazno odrôznivavsie od usiêch tohočasnych pôlśkich filmuv pro vujnu (naohuł „martyrologičnych”, tragičnych i sumnych) svojim humorom, može i ne velmi vyšukanym, ale takim, jaki traplav u gust perevažnoji bôlšosti hledačôv.
Po-tretie, u seryjalovi velmi fajna czołówka z nezabyvnoju piêsnioju Deszcze niespokojne (Ballada o pancernych): jeji słova napisała Agnieszka Osiecka, muzyku skomponovav Adam Walaciński, a balladu choroše vykonuje Edmund Fetting.
Po-četverte – i siête, po-mojomu, najvažniêjše – u Czterech pancernych hraje plejada znakomitych pôlśkich aktoruv: nekotory z jich posli siêtoho seryjalu nabyli status pravdivych zôrok i neodnorazovo potverdili joho v svojôj daliêjšuj filmovuj i teatralnuj karjery. Usiê znajut, pro koho ja tut hovoru, ale tym ne menš prypomniu: Olgierd – Roman Wilhelmi (1936-1991); Gustlik – Franciszek Pieczka (1928-2022); Janek – Janusz Gajos (nar. 1939); Grygoryj – Włodzimierz Press (nar. 1940); Tomek – Wiesław Gołas (1930-2021); Marusia – Pola Raksa (nar. 1941); Lidka – Małgorzata Niemirska (nar. 1947). Zreštoju, u druhoplanovych i epizodyčnych rolach seryjalu tože znimalisie velmi dobry aktory, dla prykładu: Witold Pyrkosz, Barbara Krafftówna, Janusz Kłosiński, Tadeusz Fijewski, Mieczysław Czechowicz, Marian Opania, Jerzy Turek…
Czterej pancerni i pies to, musit, peršy vypadok u pôlśkuj kinematografiji, koli protiah seryjalu zrobili na vyrazne hromadśkie zapotrebovanie: Janusz Przymanowski otrymav tysiačy piśmuv od hledačôv z ciêłoji Pôlščy, u jakich lude prosili, kob vôn „dopisav” daliêjšy pryhody štyroch tankistuv i Šaryka. I vôn siête zrobiv. Koli v peršum tomi Przymanowski (kotory sam brav udiêł jak sołdat i oficer u Druhuj svitovôj vujniê, spočatku v kampaniji 1939 roku, a potum, od 1943 roku, u Čyrvonuj armiji i Pôlśkum korpusi v Soviêćkum Sojuzi) šče bôlš-menš pryderžuvavsie historyčnoji pravdopodôbnosti, to v dvoch nastupnych tomach dav volu fantaziji i dopisav pryhody svojich hierojuv „u holyvudśkum styli”. Ale, jak ja vže napisav, u Czterech pancernych historyčna pravdopodôbnosť fabuły cikaviła ludi najmenš…
Uže v našum stoliêti, koli publičnoju televizyjoju kirovav Bronisław Wildstein, seryjal Czterej pancerni i pies razom z seryjalom Stawka większa niż życie, jak takije, kotory falšyvo pokazujut historyju soviêćko-polśkich stosunkuv pudčas vujny, perestali vysvitlati v TVP. Pravo do pokazuvania Czterech pancernych zakupiła komercijna televizyjna stancija Kino Polska. Čas od času, koli ja siadaju i „biehaju” po kanałach u svojôm televizory, u kanali Kino TV mniê traplajutsie na očy i czterej pancerni, i kapitan Kloss – ideologično „nepravilny” hieroji u poslikomunistyčny čas, kotory byli môcno „pravilny” za komunizmu…
* * *
Seryjal pro štyroch vesiołych tankistuv i sobaku pokazali peršy raz osenioju 1966 roku, koli v našuj okolici byv tôlko odin televizor – u školi v Horodčyni. Vôn tohdy tôlko što zjavivsie, ale diś ja vže ne vspomniu, jakaja to była marka – Turkus, Jantar, Szmaragd, Neptun? Lude prychodili divitisie na siêty seryjal ne tôlko z Horodčyna, ale i z Lachôv i Kôzlik, skôl diêti tože chodili do horodčynśkoji škoły.
Mniê pomnitsie, što ja ne raz pudmovlav svoho baťka pujti zo mnoju z našoho chutora čerez liês do Horodčyna nadvečôrkom, kob pohlediêti jakiś film, kotory ja razom z kolegami fragmentarno pobačyv u školi na pereryvach mižy lekcijami. Tohdy v Pôlśkuj Televiziji była takaja zavedionka, što film pokazuvali rano, deś o 9-j abo 10-j hodini, a potum povtorali večerom posli Dziennika Telewizyjnego. Na pereryvach my prosili učytelôv vłončyti školny televizor i, poka ne zazvučyt zvonok na nastupnu lekciju, divilisie, jaki film tam pokazujut, i mozgovali, čy varto bude namoviti baťkov, kob pryjti večerom i pohlediêti joho całkom. Vesnoju i liêtom, koli na hospodarci było mnôho roboty, na takoje baťkôv ne namoviš, ale pôznioju osenioju i zimoju, koli večorê byli dovhi, zdarałosie, što my z baťkom išli z našoji Struhi navproščki čerez liês do Horodčyna „na televizor”. Mojoho baťka filmy ne velmi kob interesovali, na odmiênu od mene, ale vôn nerêdko zhodžavsie iti zo mnoju do Horodčyna, kob posidiêti tam z inšymi mužykami, pogandoryti z jimi i pokuryti. To była takaja nova forma večurok – pered televizorom. A vo mniê štoraz hłybiêj puskała koreniê filmomanija/kinomanija…
Ne zhadaju vže, u jakôm dokładno roci zjavivsie peršy televizor u Lachach, ale było siête deś u druhuj połovini 1960-ch. Peršy v siole kupiv televizor Ziêniuv Ivan – to była vengierśka marka, ale nazvy diś uže ne vspomniu. Z dočkoju Ziêniovoho Ivana, Nadioju, ja včyvsie v odnôj klasi v Horodčyni, a joho syn Vołodia byv dviê klasy vyžej za nas. Nazvisko v jich było takoje same jak naše, ale my ne byli svojakami.
Dla simjiê Ziêniovych, jak mniê dumałosie tohdy i dumajetsie teper, toj televizor z časom stav ne dobrom i oknom u šyrêjšy sviêt, a pravdivym proklatijom. Bo poka inšy lude v našym siole ne pokuplali sobiê televizoruv, do Ziêniovych štovečur nabivałasie povna chata ludi, kob pohlediêti Dziennik Telewizyjny, a potum film. I tak tryvało dva abo j try roki. A šče ž byli nediliê i inšy dniê, koli prychodili Nadiny i Vołodiny kolegi, kob pohlediêti vsiaki Ekrany z bratkiem i Teleranki dla młodych widzów. Pomniu, što v „Nivi”, kotoru ja tohdy vypisuvav čerez škołu v Horodčyni, ja odnoho razu, sered dopisuv od korespondentuv, pročytav historyjku pro odiny televizor u jakômś siole – wypisz-wymaluj takuju, jak z televizorom u Ziêniovych u Lachach. Lude štovečur prychodili podivitisie na televizyjnu programu i vyhnati jich abo zamknuti pered jimi chatu hospodarê ne miêli siły i sovesti. Ja pytavsie v Nadi, čy to jakraz ne jichni vypadok opisav toj anonimovy nivovśki korespondent, ale vona božyłasie, što niê…
Televizor u nas u Struzi zjavivsie tôlko pud kuneć 1972 roku. Elektryčnosť na naš chutor i zaodno na chutorê našych susiêduv Dementikovych i Orechôvśkich doveli v 1970 roci, ale televizora našy od razu ne kupili. Postanovili, što spočatku kuplat radivo, i odnoho dnia baťko pryniôs na plečach z prystanku z Kožyna, kudy chodiv autobus z Biêlśka, radivo z gramofonom Ballada, kotore zaminiło naše poperednie radivo na bateryji Pionier. Televizor marki Neptun u našuj chati zjavivsie tohdy, koli ja byv u vośmuj klasi škoły v Horodčyni i vže šykovavsie mentalno do toho, što pujdu včytisie daliêj do miêsta, a tam, zrozumiêło, choditi do kina i hlediêti pravdivy kinovy filmy, kolorovy i na veliznum ekrani, bude mniê namnôho lokš.
Pered tym, jak ja pujšov učytisie do liceja v Hajnuvci i stav choditi na čuť ne vsiê filmy, jakije pokazuvali v hajnuvśkum kini „Leśnik”, do pravdiviho kina mniê čas od času zdarałosie pujti v Biłostoku, koli na feryjach ja odviêduv svojačok Valu i Taniu, dočok tioty Niny. Ja jim velmi zazdrostiv, što vony, koli tôlko schočut, mohut pujti do kina, i to ne do odnoho, bo v Biłostoku było jich štyry abo i pjať. Zapometalisie nazvy: kino „Ton”, kino „Pokój”, kino „Syrena”… Zapometalisie tože nekotory filmy, jakije v 1960-ch ja pohlediêv z kuzynkami: Porwany za młodu (ekranizacija romanu Roberta Louis Stevensona Kidnapped); Pollyanna (ekranizacija romanu Eleanor Porter), jakajaś francuśka komedyja pro vynachôdnika „rozveselitelnoho gazu”, od niuchania kotoroho vsiê dostavali napadu smiêchu… Zdajetsie, što i wyciskacz łez Love Story (1970) z Ali MacGraw i Ryanom O’Neillom ja peršy raz pohlediêv u Biłostoku z kuzynkami, kotory pujšli na joho zo mnoju druhi abo j treti raz, kob lišni raz sobiê popłakati…
Diś usiê tyje davni filmy, kotory, što skryvati, vyklikajut nostalgiju i ochvotu pohlediêti jich šče raz i choč trochu odčuti atmosferu koliśnioji kinomaniji, možna znajti na raznych sajtach, puvlegalnych i zusiêm nelegalnych, u interneti. Nu ale sami ponimajete – divitisie na film u interneti to zusiêm ne toje same, sto na ekrani v kinovuj sali 1960-ch abo 1970-ch…
Jan Maksimjuk
