Пераломная археалагічная знаходка ў Супраслі
Нешматлікія з цяперашніх адкрыццяў можна назваць пераломнымі, змяніўшымі ўяўленне пра перадгісторыю – як рэгіёну, так і ўсяго памежжа Усходняй і Заходняй Еўропы. Безумоўна, да іх адносяцца выяўленыя ў Супраслі рэшткі ўнікальных рытуальных прадметаў заходнееўрапейскіх супольнасцей Звонавых келіхаў, якія атаясамліваюцца з працэсам фарміравання раннееўрапейскіх «эліт».
Чаму «Звонавыя келіхі»? Мы не ведаем мовы, якой карысталіся людзі таго часу. Мы таксама не ведаем іх этнасу. Назва, дадзеная ім, Звонавых келіхаў, адносіцца да характэрных, багата арнаментаваных сасудаў, якія нагадвалі звон, перавернуты ўверх дном.
У ваколіцах Супраслі працавалі археолагі з Інстытута археалогіі Варшаўскага ўніверсітэта і Падляшскага музея ў Беластоку. Тут, на вяршыні невялікага «вострава», які ўзвышаецца пасярод даліны ракі Супраслі, былі закладзены новыя даследчыя раскопкі, якія далі новыя захапляльныя адкрыцці. Каменнае лязо кінжала, знойдзенае падчас даследаванняў гарадзішча, стала прадвеснікам далейшых падзей – адкрыцця яшчэ двух радовішчаў, звязаных з абшчынамі Званочных келіхаў. Пры іх разглядзе было знойдзена некалькі фрагментаў багата арнаментаванага посуду. Самыя буйныя з iх уяўлялi сабой своеасаблівую «падкладку», на якую клалi больш дробныя прадметы: крэмніевыя наканечнiкi стрэл, фрагмент бурштынавага ўпрыгажэння, тачыльную плітку i перапаленыя косцi (чалавечыя?).
Малая плітка – вялікая сенсацыя! Самым вялікім сюрпрызам стала невялікая арнаментаваная каменная плітка з прасвідраванай адтулінай. Выгравіраваны на ім матыў паўтараў дэкор, бачны на паверхні посуду, – расказвае Адам Ваўрусевіч з Падляшскага музея. – Прадметы гэтага тыпу да гэтага часу былі вядомыя амаль выключна з раёнаў Пірэнейскага паўвострава, дзе яны трактаваліся як прадметы сімвалічныя, а прадстаўленыя на іх матывы маглі мець значэнне спецыфічных знакаў сямейнай (кланавай?) прыналежнасці. Гэта першае адкрыццё такога тыпу ў нашай частцы Еўропы. Такім чынам, ці выяўленыя цяпер аб’екты з’яўляюцца следам далёкага перасялення нейкай, верагодна, невялікай групы людзей, якія каля 4500 гадоў таму выправіліся з абшараў паўднёва-заходняй Еўропы да ракі Супрасль? Гэта здаецца вельмі верагодным. Гэта таксама пацвярджаюць характэрныя формы і ўпрыгожванні посуду, знойдзеныя таксама падчас папярэдніх археалагічных даследаванняў, якія пераводзіліся на гэтым месцы.
Якія гіпотэзы? Аналіз і затым інтэрпрэтацыя такога тыпу адкрыццяў выклікае шмат праблем, таму што сучасным людзям надзвычай цяжка зразумець крытэрыі, якімі кіраваліся дагістарычныя супольнасці. Бо ў той час не было пісьмовых крыніц, якія б дазвалялі рэканструяваць сістэму вераванняў нашых далёкіх продкаў. Пазнаць іх можна толькі на аснове «жменькі» археалагічных крыніц – аб’ектаў, трапіўшых у зямлю некалькі тысяч гадоў таму. Можна меркаваць, што супрасльскія адклады былі своеасаблівай ахвярай, падарункам мясцовым «багам», які прыносіўся ў абмен на права заняць новае месца, сімвалічна завалодаць мясцовасцю або шляхам. Варта памятаць, што сухапутных дарог на тагачаснай прасторы не было. Сваю ролю адыгралі рэкі. Тут Супрасль мела асаблівае значэнне, бо злучала два розныя светы – басейн Віслы на захадзе і Нёмана на ўсходзе.
Сярэднявечная сенсацыя на Падляшшы!
Зброя праляжала ў зямлі больш за 1000 гадоў і знаходзіцца ў выдатным стане. Меч не пашкоджаны.
Пра незвычайную знаходку паведаміў Музей Войска ў Беластоку. Раннесярэднявечны меч быў дастаўлены на аб’ект 29 жніўня пасля даследаванняў, праведзеных Ваяводскай службай аховы помнікаў у Беластоку.
Супрацоўнік Музея войска ў Беластоку падчас адпачынку, ныраючы, знайшоў унікальны помнік вялікай гістарычнай каштоўнасці – раннесярэднявечны меч у тыпе зброі вікінгаў, верагодна, з Х стагоддзя. Такі меч X стагоддзя – другі скарб такога тыпу, якая трапіў у Музей Войска ў Беластоку. Папярэдні быў знойдзены і перададзены аб’екту больш за 40 гадоў таму.
Музей не хоча раскрываць дакладнае месцазнаходжанне месца (у Падляшскім ваяводстве), дзе быў знойдзены меч; там плануюцца больш паглыбленыя археалагічныя работы.
– Гэта бясцэнная рэч з пункту гледжання нашага рэгіёна, таму што яна шмат расказвае пра тое, як, напрыклад, пралягалі гандлёвыя шляхі тысячу гадоў таму ці якія народы тут маглі пражываць, таму што меч, знойдзены зараз, даволі спецыфічны. , – заявіў дырэктар Музея Войска Роберт Садоўскі.
Спецыялісты падкрэслівалі, што гэта, верагодна, меч з Кіеўскай Русі X стагоддзя. Яго знешні выгляд нагадвае мячы скандынаўскага тыпу, якімі карысталіся ў той час вікінгі. Супрацоўнікі музея заўважылі «багатую ўмеласць вытворцы і вельмі якаснае жалеза», якое магло паходзіць з Хазарыі ці Блізкага Усходу.
Цяпер знаходка змешчана ў дыстыляваную ваду, каб не падвяргалася ўздзеянню паветра. Знаходнік Шчэпан Скібіцкі цешыўся: – Наткнуўся я на гэты артэфакт і адразу зразумеў, што гэта такое, таму што адразу было відаць, што гэта меч 9-10 стагоддзяў. Ён знаходзіўся ў такім месцы, што яго трэба было раскапаць, бо яго далейшае знаходжанне ў гэтым месцы было пад пагрозай знішчэння. Выцягнуў я меч з вады і адразу зразумеў, што знайшоў нешта каштоўнае, бо кожны дзень сустракаю такія помнікі. Форма, якую я ўбачыў, была беспамылковай. Наверша, цаўё і галоўка паказалі, што яго можна ацаніць з 9-10 стагоддзі. Дакладная тыпалогія мяча будзе выяўлена пасля таго, як ён будзе ачышчаны ад карозіі і мінералаў. Я як першаадкрывальнік у адпаведнасці з заканадаўствам неадкладна мусіў паведаміў у кампетэнтныя службы. Супрацоўнікі неадкладна агледзелі прадмет і перадалі ў музей. Пра знаходку неадкладна паведамілі мы Падляшскаму ваяводскаму кансерватару помнікаў і гарадскому кансерватару помнікаў, і звярнуліся па археалагічную кансультацыю да археолагаў з Падляшскага музея ў Беластоку.
Аляксандр Пясецкі з аддзела археалогіі Падляшскага музея ў Беластоку, які з’яўляецца спецыялістам у гэтай галіне, кажа, што ўсё паказвае на тое, што гэта меч «вікінгскага тыпу», верагодна, датаваны X стагоддзем, хутчэй за ўсё, зроблены з вельмі якаснай сталі альбо ў надрэйнскай ваколіцы, альбо ў кіеўскай. На яго думку, існуюць тры працоўныя тэорыі пра тое, як такі меч мог трапіць на тэрыторыю цяперашняга Падляшскага ваяводства. Першая абвяшчае, што ён трапіў у ваду з размытай магілы, другая – магчыма быў страчаны падчас узброенай сутычкі пры пераправе, трэцяя – быў укінуты ў раку ў рамках культавага абраду. Такіх культавых знаходак у Польшчы даволі шмат. Даследчык дадаў, што ў супрацоўніцтве з падводнымі археолагамі гэтае месца будзе старанна даследавана ў бліжэйшы час.
– Інфармацыі, дзе знайшлі меч, няма і не будзе. Мы баімся, што знойдуцца людзі, якія захочуць даследаваць гэтае месца, – тлумачыць Скібіцкі. – Хто ведае, можа, там яшчэ нешта, можа, нейкае месца сутычкі? Супрацоўнікі музея не хочуць настаўляцца на адкрыццё ў гэтым месцы іншых помнікаў, каб не расчаравацца. Неўзабаве туды з’явяцца прафесіяналы, якія даследуюць месца, каб засцерагчы ад знішчэння магчымыя далейшыя знаходкі. Скібіцкі таксама асцерагае выпадковых даследчыкаў да такіх адкрыццяў. Першая прычына – юрыдычная, бо ўсё, што ляжыць у зямлі, – наш супольны нацыянальны здабытак, і трэба пра яго задбаць, а не пакідаць сабе самому. Другі вельмі важны момант: большасць выпадковых знаходнікаў паняцця не мае аб захаванні і ахове такіх прадметаў. Вынятыя з зямнога або воднага асяроддзя яны вельмі хутка падвяргаюцца карозіі пры доступе кіслароду. Акрамя таго, няправільнае абыходжанне з экспанатам можа прывесці да незваротнай шкоды.
Як толькі меч трапіць афіцыйна ў Музей Войска, стане адным з самых каштоўных помнікаў ва ўсёй калекцыі.
Людзі на балоце
Унікальныя 22 абарончыя паселішчы каля 2,5 тыс. гадоў таму гады, гэтак званыя далінныя, што знаходзіцца ў далінах рэк, знайшлі на Падляшшы археолагі Падляшскага музея ў Беластоку. Адкрыццё стала магчымым дзякуючы выкарыстанню сучасных тэхналогій. Работы вяліся па праекце «Крэпасці на балотах».
Дзякуючы г.зв неінвазіўным метадам, выкарыстоўваючы, напрыклад, магнітаметрычныя даследаванні (яны дазваляюць атрымаць інфармацыю аб падземных структурах зямлі), геарадар або аналіз аэрафотаздымкаў, робленых я з беспілотніка – археолагі вызначылі гэтыя паселішчы і потым пацвердзілі гэтыя веды на тэрыторыі. Лікавыя мадэлі рэльефу зроблены таксама па матэрыялах Галоўнай установы па геадэзіі і картаграфіі па выніках лазернага сканіравання мясцовасці або агульнадаступных геадэзічных дадзеных. Больш дэталёва былі разгледжаны чатыры гарадзішчы: Касцюкі ў гміне Харошча, Філіпы ў гміне Вышкі, Манюшкі (гміна Ясвілы) і Ятвезі Вялікай у гміне Сухаволя.
– Сабраны матэрыял плануецца выкарыстоўваць для распрацоўкі планаў аховы гэтых месцаў. Вядуцца намаганні па іх ахове, каб яны не пацярпелі, бо з’яўляюцца каштоўнай крыніцай інфармацыі пра гісторыю рэгіёну, – сказаў кіраўнік праекта, археолаг Адам Ваўрусевіч з Падляшскага музея. – Аб’екты плануецца ўнесці ў рэестр ахоўных археалагічных помнікаў, а найбольш цікавыя, магчыма, унясуць у рэестр помнікаў. Далінныя паселішчы, размешчаныя на Падляшшы з каля 2,5 тыс. гадоў (позні бронзавы век, пачатак жалезнага веку) – феномен, новыя рэчы, пра якія раней ніхто не ведаў. Мы адкрылі зусім новы элемент у нашым культурным ландшафце Падляшша і хочам, каб гэты культурны элемент заставаўся як мага даўжэй. Тое, што ацалела 2,5 тыс. гадоў, няхай захаваецца для наступных пакаленняў. Гэта ў першую чаргу наш абавязак.
Умацаваныя паселішчы падобныя, ва ўсіх можна ўбачыць канцэнтрычныя кругі як рэшткі, напрыклад, лініі равоў і валоў. – Мы пакуль не ведаем, што гэта за кругі, – прызнаўся Ваўрусевіч. Археолаг адзначыў, што даліна ракі – незвычайнае месца для размяшчэння ўмацаванага паселішча, бо звычайна для такіх мэт выбіраліся ўзвышшы. Даследчыкі мяркуюць, што гарадзішчы на балотах можна, напрыклад, разглядаць як месцы культу, рытуалаў, але пацверджанне гэтых здагадак патрабуе дадатковых даследаванняў.
– Будаўніцтва валаў, капанне равоў, нават у наш гістарычны час, не заўсёды было дзеля абароны. Роў, вал-насып, павінен быў аддзяліць святую зону ад зоны побыту, – тлумачыць Ваўрусевіч.
У праекце «Крэпасці на балотах» таксама ўдзельнічалі навукоўцы з Інстытута геаграфіі Варшаўскага ўніверсітэта, універсітэта Яна Каханоўскага ў Кельцах, Дзяржаўны археалагічны музей у Варшаве. Праект быў падтрыманы Міністэрствам культуры і нацыянальнай спадчыны і Маршалкоўскай управай у Беластоку.
Замчышча ў Белавежы
У ваколіцах Старой Белавежы для караля Стэфана Баторыя быў пабудаваны паляўнічы замак. У гэтым замку нібыта была традыцыйная белая вежа. З дзевятнаццатага стагоддзя існуе здагадка, што сляды руін гэтага замка знаходзяцца ва ўрочышчы Замчышча (Карцоў – адзін з першых прыхільнікаў такой ідэнтыфікацыі). Археалагічныя работы, праведзеныя ў ХХ стагоддзі, паказалі, што Замчышча значна старэйшае і трэба яго звязваць з раннеславянскімі пасяленнямі.
Пасля 1820 г. вакол Замчышча вырасла шмат легенд. У ХІХ стагоддзі пагорак неаднаразова перакопвалі як ананімныя скарбашукальнікі, так і тагачасныя ўлады. У выніку гарадзішчу была нанесена незваротная шкода для сістэматычных археалагічных даследаванняў. Пра раскопкі, праведзеныя ў 1825 г. (іншыя крыніцы згадваюць 1827 г.), паведамляе Павел Бароўскі. Было знойдзена шмат магіл, у якіх упарадкавана ляжалі шкілеты, а пад галавою кожнага з іх ляжалі гліняныя пасудзіны.
Калі ў 1889 годзе цар Аляксандр ІІІ пачаў будаваць сваю паляўнічую рэзідэнцыю ў Белавежы, вялізныя валуны з Замчышчка на фурманках звозілі на падмуркі палаца. Засталіся толькі меншыя камяні, але тыя ў гады (1939 – 1941), падчас савецкай акупацыі, былі выкарыстаны для будаўніцтва брукаванай дарогі з Гайнаўкі ў Свінароі.
Тут бывалі пісьменнікі ХІХ стагоддзя. Тут Эліза Ажэшкова шукала натхненне для свайго рамана «Ad astra». Гэта месца наведалі і апісалі Вацлаў Серашэўскі, Генрык Сянкевіч і Зыгмунт Глогер. Легенды і па гэты дзень падтрымліваюць мясцовыя жыхары, надалей «падкормліваюць» гіды, а таксама ахвотна прымаюць самі турысты.
У 1971 годзе ў Замчышча прыехала археолаг Ірэна Гурска з Інстытута гісторыі матэрыяльнай культуры Польскай акадэміі навук (цяпер вядомага як Інстытут археалогіі і этналогіі Польскай акадэміі навук) і правяла даследаванне паверхні. У адной з раскопак яна знайшла тры фрагменты гліняных пасудзін XII-XIII стагоддзяў. Яе даследаванні паказалі, што Замчышча было хутчэй сярэднявечным могільнікам, чым замкам.
Восенню 2003 г. Інстытут даследаванняў млекакормячых Польскай акадэміі навук у Белавежы і Інстытут археалогіі і этналогіі Польскай акадэміі навук сумесна арганізавалі даследаванні, накіраваныя на высвятленне гісторыі Замчышча. Знойдзены магілы маленькіх дзяцей, невялікія скроневыя кольцы, гліняны гаршчочак, шмат дробных фрагментаў керамікі і рэшткі абпаленай драўніны. Пацвердзілася гіпотэза Ірэны Гурскай аб тым, што ў Замчышчы быў не замак, а могілкі. Знойдзеныя скроневыя кольцы сведчаць аб тым, што яны паходзяць з перыяду Х-ХІІІ стагоддзяў. Гэтую датыроўку таксама пацвердзіў радыёвугляродны аналіз фрагмента костак адной з магіл. Ёсць шмат доказаў таго, што на гэтым месцы мы маем справу з вельмі пашкоджанымі пахаваннямі ў каменных агароджах, і калі гэтыя здагадкі слушныя, за выключэннем басейна Нёмна, Замчышча было б самым усходнім могільнікам такога тыпу.
Радаслаў Маціевіч
