– Vitia, vinšuju tebe z publikacijoju romanu „Podych temry”. Ja vsiêm znakomym u Prazi chvalusie, što na Pudlašy vyjšov peršy roman na pudlaśkuj movi! Dla mene osobisto to ne aby-jakaja podiêja. Nu bo ja zajavlav uhołos uže čuť ne 20 liêt tomu, što v nas bude i literatura „po-svojomu”. I, jak vyhladaje, ni trochi ne pomylivsie.

Knižok „po-svojomu” poka vyjšło ne velmi mnôho, ale dostatočno, kob skazati, što to, po-perše, nevypadkova zjava, i po-druhie, ne widzimisię odnoho čołoviêka čy dvoch. „Podych temry” – ne aby-jaki dokaz pravdivosti mojoho koliśnioho peredbačuvania. Ty dovho pisav svôj roman?

– Bude z petnadceť liêt. Bo viêdaješ, ja chutko ne pišu. Pišu tak pomaleńku.

Pišučy „Podych temry”, ja postaviv sobiê dviê zadačy.

Perša zadača – mniê chotiêłosie poznačyti, što naša mova istniêje i nadajetsie do toho, kob napisati na jôj tekst prozoju, kotoruj možna nadati poetyćkosti. Bo to označaje, sto naša mova ne je, jak nam usiê vbivali do mozgôv, „movoju prostoju”, na kotoruj ne možna skazati ničoho bôlš emocijonalnoho, chorošoho i poetyćkoho. Moja poperednia knižka po-svojomu, „Siva zozula”, to takaja publicystyka, de pro emociji zavelmi ne napišeš. Ale vona tože pokazuje movu. Nu a roman daje tobiê veliku šansu siahnuti do jakoho chočeš płastu movy.

A druha moja zadača vynikała z peršoji: promocija našoji pudlaśkoji movy. Ja jijiê nazyvaju pudlašoruśkoju, tomu što koliś my na sebe hovoryli: „my ruśki”. Našy didy, baťki, a posli i my tak hovoryli. „ruśki” od słova „Ruś”. A „Ruś” – poniatije šyrêjše, čym „Rosija”…

– Pro nazvu movy pohovorymo daliêj. A teper ja šče zapytaju, čom tobiê tak dovho pisałosie? Słôv ne chvatało?

– Niê. U mene usiê knižki tak pišutsie. U mene teper rozpočaty i ne skônčany try knižki.

Adna z jich nazyvajetsie „Second Zone” – to knižka po-svojomu z žanru science fiction, napisana vona łacinkoju, jak i „Siva zozula”. Knižka była pisana 20 liêt tomu, ja v jôj peredbačyv podiêji v Biłorusi 2020 roku, vujnu na Krymi i na Donbasi. Ale ne dokônčyv.

Podôbno było i z „Podychom temry” – ja jijiê koliś počav, potum zaniavsie čymś inšym. Z mene taki divny čołoviêk – ne mohu postaviti sobiê odnoji zadačy i vykonati jijiê od počatku do kuncia, ne beručysie za štoś druhie. Skaču jak strykoza z temy na temu, z projektu na projekt. Taki v mene charakter. Tomu knižka pisałasie dovhovato.

– Čom ty napisav roman na movi baťkôv, a ne po-biłoruśki abo po-pôlśki? Môh že i na siêtych movach. Tomu što v „Podychovi temry” autobijografična tema?

– Po-perše, faktyčno tomu, što tema v knižci autobijografična.

A po-druhie, ja vže koliś napisav odnu knižku po-pôlśku – „Profundal” – ale ne zvoročuvavsie do nikoho z proponovoju publikaciji. Vona ležyt uže liêt petnadceť. To knižka pro revoluciju „Solidarnosti” počatku 1980-ch i jak ja jijiê bačyv. Nekotory fragmenty z etoji pôlśkomovnoji knižki, ščêro kažučy, budut u druhum tomi „Podychu temry”, jaki ja vže praktyčno napisav. Ostałosie dopisati jakichś dvadceť procent, i možna było b dumati pro publikaciju. Bo knižka, kotora nedavno vyjšła, to peršy tom, perša časť etoho vsioho.

Ale voročajučysie do suti tvoho pytania. Koli hovoryti pro samoho sebe, to trudno, kob ja pro sebe pisav po-pôlśku čy na biłoruśkuj literaturnuj movi, čy po-ruśku, jak tože môh by, bo ž ja były profesijonał-rusycyst. Trudno pisati pro samoho sebe na movi inšuj niž taja, što sidit u mozgach, u samôm tobiê od tvoho narodženia, bo jak tôlko ty odpluščyv očy, to odrazu čuv, jak do tebe hovoryli po-svojomu. Ponimav ty toje hovorênie čy niê, ale słova vchodili v tebe, obsiadali v tobiê i žyli v tobiê. Koli ja žyv u Čenstochovi, de ne było z kim pohovoryti po-svojomu, to pered snom ja dumav po-svojomu. To jak ja môh pisati „Podych temry” na inšuj movy niž svoja?

– Davaj teper pro nazvu movy, do jakoji ty dodaješ prymiêtnik „ruśki” – pudlašoruśka mova. Naohuł lude v Pôlščy velmi neprychilno odnosiatsie do słova „ruśki”, a pohotov teper, koli siête słovo zvučyt jak proklatije, sam znaješ čom…

– Mniê plevať na toje, štó v krajini, u kotoruj ja žyvu, dumajut na temu słova „ruśki”. Vono dla mene same bliźkie. To najbližše słovo z možlivych, kromi słôv „mama” i „baťko”. A toje, što mojiê susiêdy, braty-polaki, kotory koliś taksamo byli ruśkimi jak i my, dumajut teper – mniê absolutno ne pereškodžaje. Disiêjšy sviêt to takaja matrycia, nakinuta mižynarodnymi srodkami masovoji informaciji. I vony čołoviêka kodujut na vsiê možlivy sposoby. Jak ja divluś na ludej, kotory ohladajut TVN, to z jimi mniê nema pro što hovoryti. Vony majut taki neuronovy kupoł nad mozgami, i ety kupoł jim ne pozvalaje hlanuti ani vpravo, ani vliêvo – vony poprostu zakodovany. To mojiê znakomy, ale hovoryti z jimi ja ne maju pro što. My narodilisie jak „ruśki lude”, tak my sebe nazyvali, tak nazyvali sebe našy didy i batki. To čom ja teperka maju nazyvati sebe jakimś mankurtom?!

– Ja tebe pytaju pro słovo „ruśki”, majučy na vvazi potencijnoho čytača. Chto v takôm razi bude čytati tvoju knižku? Bo ž ne tyje znakomy, kotory divlatsie na TVN i majut, jak ty ličyš, klapki na očach i na słovo „ruśki” reagujut jak na proklatije? Kôlko ty disiaka znajdeš čytačôv, u kotorych słovo „ruśki” ne vyklikaje „alergičnoji vysypki”, koli možna tak skazati?

– Koli v čołoviêka słovo „ruśki” vyklikaje „vysypku”, to nechaj vôn lepi ne dotykajetsie do mojiê knižki. Mołodoje pokoliênie, na jakoje nakinuli ety neuronovy kloš, uže i tak ne dasť rady pročytati. Pokoliênie mołodše od mene na odno pokoliênie šče dasť rady pročytati. I ety lude ne majut takoho kloša. Bo vony je „ruśki lude”, ety pudlašê, kôlko b disiêjšy medyja-strategiji ne staralisie pereformatovati jich emociji. Nu a mołodšy – chaj sobiê jak chočut, vony i tak ne pročytajut. Ja ne starajusie jich do čoho-nebuď perekonati. Ale ja tobiê skažu: słovo ruśki ne sprokudiło sebe absolutno ničym…

– Mniê ne chočetsie, kob naš rozhovôr pujšov u neviď-jaki bôk. My ž hovorymo pro knižku i pro jeji čytačov, i ja tut ne maju namiêru sporyti z toboju pro ociênku rosijśkoji polityki. Ale vsiêm na sviêti vidno, što diś słovo „ruśki” anektovała sobiê vyklučno Rosija, i vsiêm tože vidno, što takoje Rosija diś vyčvoraje. Tak što ne kažy mniê, Vitia, što diś słovo „ruśki” prymajetsie tak samo, jak słovo „pôlśki” abo słovo „amerykanśki”, naprykład. To zusiêm razny rečy…

– Vania, sporyti z toboju my ne budemo. Ale ja tobiê skažu: toje, što diêjetsie, absolutno nijak ne vpłyvaje na poniatije „ruśki”.

– OK, ostanemsie kažny pry svojôj dumci. Davaj lepi prykinemo, kôlko ludi tak napravdu može pročytati tvoju knižku, kotora, po-perše, napisana na „neliteraturnuj movi”, a po-druhie, nadrukovana kiryličnoju azbukoju?

– Maksymalno – sto. A realno – do pidisiati čołoviêk vsioho.

– V nas u Trestianci było spravozdavče zebranie stražy požarnoji, na jakôm byli lude z poviêtu i z gminy. Pud kuneć spotkania ja pryniôs para knižok, kotory v mene byli v samochodi, i rozdav sered hosti na tôm zebrani. Okazujetsie, usiê vony mohut čytati! Značyt, vony mene trošku obnadiêjali. Bo okazujetsie, što lude, kotorym deś tak pud pidisiat – čytajut!

• A kôlko ludi ostałosie v tvojôj Trestianci?

– Trydceť siêmjuv. Na zebrani stražy było čołoviêk dvadceť – značyt, takich, kotory šče natôlko mołodyje, kob mohli zaliêzti na dach i hasiti požar. Ja tože stražak, ale – honorovy.

– Je v tvojôj vjosci potencijny čytačê „Podychu temry”?

– Stoprocentovo. Mohu z čystym serciom skazati, što čołoviêk deseť u Trestianci pročytajut.

– Davaj teper trochi pro sam roman. Ja joho koliś čytav u elektroničnum varyjanti, kotory ty mniê prysłav. Kob zaochvotiti ludi na Pudlašy do pročytania siêtoji gruboji knihi, rozkažy trochi pro ohulnu ideju čy zadumu romanu.

– Pro toje, što ja chotiêv u mojôm romani pokazati našu movu, ja tobiê vže kazav. To była odna z mojich osnôvnych zadač.

A šče odna osnôvna zadača – pokazati Pudlaše, jakoje dla mene je najbližšoju krajinoju sviêtu. Ja koliś môh ostatisie z simjoju v Greciji, de mniê proponovali zakvaterovanie i dobre opłačuvanu robotu, ale Pudlaše ne dało. Ja tohdy vže pominiav mieškanie v Čenstochovi na mieškanie v Biłostoku, a tut mniê proponujut namnôho liêpšy finansovy i materyjalny varunki v Greciji i možlivosť zajmatisie mojim lubimym sportom – nurciovaniom. Spokusliva i fantastyčna była proponova, ale koli ja podumav, što vže ne vernusie na Pudlaše, to mniê jakoś tiažko stało na dušê.

– Na jakôm časi obryvajetsie naracija v peršum tomi „Podychu temry”? Jak ty z simjoju voročaješsie z Greciji?

– Tak, knižka kunčajetsie na tôm, jak my voročajemsie z Greciji. Vona kunčajetsie koło Kavali, nedaleko hranici z Turcijeju i Bułgaryjeju.

– A toje, što pomiž počatkom romanu i siêtym kunciom koło grećkoji Kavali, kôlko liêt zajmaje?

– Liêt trydceť. Ja postanoviv vesti rozkaz od vłasnoho imeni, kob mniê možna było zahlanuti vhłub svojich uspominuv i emocij, vyklikati toje vsio naverch i takim sposobom dati šansu dla movy pry opisuvani emocij. Siužetna ramka knihi velmi prosta: ja idu i vspominaju. Ja pryjiêchav z Varšavy do Biłostoku, dojiêchav do Zabłudôvja, a daliêj autobusa nema, i ja idu na sviato do Trestianki piškom, kilometruv dvanadceť. I napłyvajut uspominy pud miêsečnym sviêtłom i v krajovidi, jakoho teper uže nema…

– Jak tvoja forma pudlaśkoji movy stosujetsie do toho, jak pišut, naprykład, Zoja Sačko, Dorofiêj Fionik, Halina Maksymiuk? Ty odčuvaješ, što to odna i taja sama mova čy, skažemo, tvoja mova inša?

– To odna i taja sama mova. Je maleńki niuansiki v nekotorych słovach čy formulôvkach. Ale mniê ne peroškadžaje, koli chtoś piše „hete”, a chtoś inšy „siête”. U nas je lude, kotory tože tak kažut.

Mova, na jakôj hovorat, može v nekotorych niuansach odrôznivatisie od vjoski do vjoski, ale to naturalna rêč dla ludej, kotory v minułosti ne miêli svojeji pudlaśkoji administraciji. Koli b u nas, naprykład, u Narvi była svoja administracija, to lude z Klenik čy Trestianki jiêchali b tudy i v gmini hovoryli odnym varyjantom movy. A tak – kažny žyv svojim žyciom. Kažna vjoska – to ciêły sviêt, i movu vona tože kštałtovała po-svojomu. Ale ja ne maju nijakich problemuv z tym, što v mojôj vjosci hovorat trochi inačej, čym u inšuj, kilometruv pjat čy deset od Trestianki. To odna i taja sama mova.

– Ty planuješ jakuju-leń reklamnu kampaniju čy, jak teper modno hovoryti, promociju svoho romanu? De joho možna kupiti? Čy planuješ opublikovati elektroničnu versiju romanu, kob mohli joho nabyti lude, kotory žyvut po-za Pudlašom, naprykład, u Ameryci? De teper tvoja knižka fizyčno je?

– Vona fizyčno je u Darka Fionika – to značyt, try četverti nakładu. A odna četverť – u mene.

17 marcia buło promocijne spotkanie v biblijoteci v Narvi, de ja prezentovav svoju knižku. 18 marcia promocijne spotkanie buło v Centry Pravosłavnoji Kultury v Biłostoku.

Elektroničnu formu knižki ja poprosiv u Fionika, ale poka my ne domovilisie.

– Koli ne sekret, to jakim nakładom vy nadrukovali „Podych temry”?

– 500 štuk.

– Ničoho sobiê nakład. Nakuneć u mene šče takoje pytanie. Čom tvoja knižka vyjšła pud šyldom Muzeja Małoji Baťkuvščyny v Studzivodach, a ne pud šyldom Litaraturnaha Abjadnańnia „Biełavieža”, kotory dla jijiê, jak mniê zdajetsie, byv by bôlš naturalny?

– Ja try roki probuvav opublikovati knižku v „Biełaviežy”. Ale nijak ne môh probitisie, choť i byv namiêstnikom staršyni „Biełaviežy”. Ja, musit, ne velmi naporysto probivavsie, ot, pokazuvav, što knižka napisana i kazav, što možna było b vydati. A na jakôj movi? – zapytali mene. Nu, kažu, na našuj pudlaśkuj, pudlašoruśkuj. I tohdy, jak ja počuv obrazlivu repliku, to zrezygnovav z posady vice-staršyni, ustav i prosto vyjšov. Podumav sobiê, što to bez sensu.

Posli etoho navinuvsie mniê pud ruku Darek Fionik. Ja jomu posłav fajl z tekstom knihi i poprosiv: „Perehlań”. Perez jakijeś dva tyžni vôn pozvoniv mniê i kaže: „Słuchaj, velmi dobra rêc. Vona bude dobre promovati našu movu. Davaj opublikujemo jijiê v mojôj fundaciji”. I diêło pujšło.

Poniatno, što opublikovati pud šyldom „Biełaviežy” było b lepi, bo, jak kažut, to profesijonalne objednanie. Ale vono ne schotiêło. Ne było tam dla našoji movy dobroho klimatu. Jak nema klimatu, to čoho ja tam budu sidiêti, koli pišu akurat tak?