Пры будаўніцтве муру на мяжы Польшчы і Беларусі было ўлічана некалькі рашэнняў па зніжэнні яго шкоднага ўздзеяння на навакольнае асяроддзе, – інфармаваў праф. Міхал Жмігорскі з Інстытута млекакормячых Польскай акадэміі навук у Белавежы. Гаворка, між іншым, пра спецыяльныя праходы для жывёл. Аднак невядома, як менавіта яны павінны функцыянаваць і ці вытрымаюць іспыт. Тым часам пагрозаў для прыроды больш.
Памежная служба паведамляла, што падрадчыкі зробяць загартоўку дарог, потым паставяць першыя элементы канструкцыі і сталёвыя пруты. Агароджа паступова заменіць калючы брытвенны дрот, закладзены вайскоўцамі ў сярэдзіне мінулага года. Нават яго з’яўленне ўяўляла вялікую пагрозу для прыроды. Раз-пораз з’яўлялася інфармацыя пра жывёл, якія гінулі заблытанымі і парэзанымі брытвеннымі лёзамі. Новая агароджа мае канцэрціну на вышыні пяці метраў, што павінна знізіць рызыку заблытання жывёл. Тым не менш, гэта таксама будзе пастаянны бар’ер, які разразае экасістэмы перш за ўсё Белавежскай пушчы на гады, а можа і дзесяцігоддзі. Вышэйшая кантрольная служба ініцыявала праверку інвестыцый і папярэдзіла аб «беззваротных стратах» для прыроды.
Белавежская пушча – і асабліва тамашні нацыянальны парк – асабліва каштоўныя тым, што там захаваліся апошнія буйнейшыя фрагменты першабытнага лесу Еўрапейскай нізіны. Гэтыя месцы захаваліся тысячы гадоў без істотнага ўмяшання чалавека. Будаўніцтва муру – першае ўмяшанне такога маштабу ў прыроду лесу ў гісторыі гэтых лясоў, то бок за некалькі тысяч гадоў. Нічога падобнага тут ніколі не ўзнікала. З беларускага боку ёсць агароджа, але гэта значна меншая канструкцыя і менш замінае прыродзе, – адзначыў праф. Жмігорскі і дадаў: – Плот, пабудаваны Польшчай, безумоўна, будзе мець негатыўныя наступствы для прыроды, нягледзячы на пэўныя прафілактычныя меры. Шум і іншыя будаўнічыя нязручнасці будуць абмежаваныя па часе. Аднак, бадай, самая вялікая небяспека заключаецца ў тым, што сцяна будзе выконваць ролю непраходнай перашкоды для жывёл. – Спыніць міграцыю жывёл, у асноўным наземных млекакормячых. Гэта капытныя – алені, ласі, зубры – але таксама драпежнікі. Асабліва мы хвалюемся за рысі і ваўка. Папуляцыя рысі ў польскай частцы лесу вельмі невялікая і павінна мець кантакт з усходняй папуляцыяй. Калі гэтая камунікацыя перапыняецца, цяжка сказаць, якія будуць наступствы, але мы чакаем негатыўных наступстваў. Выпадковае з’яўленне мядзведзяў больш немагчымае – нядаўна да нас з усходу прыйшла адна асобіна.
Прафесар з’яўляецца адным з навукоўцаў, падпісаных пад пазіцыяй Вучонай рады IBS PAN у Белавежы аб крызісе на мяжы і будаўніцтве агароджы. У ёй сцвярджалася, што наступствы будаўніцтва будуць «незваротнымі» і што выжыванне ізаляваных папуляцый жывёл будзе пад пагрозай. Аднак улады планавалі рашэнне, якое змякчыць гэтыя негатыўныя наступствы. – У муры плануецца ўсталяваць вароты. Пакуль мы не ведаем, кім, на якіх умовах і пры якіх абставінах яны будуць адкрывацца. Але гэта тыя дэкларацыі, якія я атрымаў ад упаўнаважанага ўрада на будаўніцтве мура. Гэта павінны быць 22 хады даўжынёй некалькі метраў. Другі тып праходаў – гэта невялікія праёмы ў падмурку агароджы. Мы спадзяёмся, што імі будуць карыстацца дробныя жывёлы: грызуны, насякомаедныя млекакормячыя, куніцы, земнаводныя. Аб магчымасці такога рашэння навукоўцы казалі і раней. Аднак мы не ведаем, наколькі паспяховымі будуць такія пераходы. Інфармацыю аб перасячэннях жывёл таксама атрымалі члены камітэта па навакольным асяроддзі.
Чужародныя віды ўяўляюць пагрозу для пушчы. Вучоны даведаўся і пра другое «пазітыўнае з пункту гледжання аховы прыроды» пытанне адносна агароджы. Мяжа ў многіх месцах праходзіць праз забалочаныя ўгоддзі. З аднаго боку, забудова на балоце праблематычная, з другога боку, гэта можа быць асабліва пагібельнае для прыроды. Аднак праф. Жмігорскаму паведамілі, што «ў багністых месцах мур, верагодна, не будзе ўзводзіцца наогул».
– Такім чынам, будуць нейкія праходы, якія змогуць выкарыстоўваць жывёлы для перамяшчэння. Непазбежна, што гэтыя месцы, верагодна, будуць больш інтэнсіўна кантралявацца памежнікамі. Пакуль мы дакладна не ведаем, якія менавіта месцы павінны быць. Мераецца грунт і будзе прынята рашэнне, будаваць мур у дадзеным месцы, ці не.
Аднак перасячэнне міграцыйных шляхоў – толькі адна з пагроз. – Асноўнай праблемай пры будаўніцтве – адпужванне жывёл, звязанае з шумам і рухам транспартных сродкаў. Уязджаюць вялікія грузавікі, свідравальныя станкі, транспартуецца абсталяванне і рабочыя. Яшчэ адна пагроза звязана з непажаданымі новымі відамі, якія могуць апынуцца ў Пушчы ў сувязі з будаўнічымі работамі. – У доўгатэрміновай перспектыве можна чакаць з’яўлення інвазійных відаў раслін. Яны заўсёды з’яўляюцца разам з транспарціроўкай матэрыялаў, запаўняльніка, бетону або нават на пратэктарах аўтамабільных шын. Мы ведаем гэта з назіранняў і даследаванняў інвазійных відаў. Пасярод пушчы з’явяцца ўспышкі інвазійных, непажаданых відаў, якія выцясняць натуральную расліннасць гэтага месца або зменяць глебу. Гэта вялікая праблема, і таксама вельмі цяжка пазбавіцца ад гэтых відаў, калі яны пачынаюць распаўсюджвацца. Але мур – нягледзячы на іншыя негатыўныя наступствы – верагодна меншая небяспекай для жыцця жывёл, чым агароджа з брытвеннага дроту. Жывёлы спрабуюць перасекчы гэты калючы дрот, і гэта звычайна заканчваецца драматычна. Яны заблытваюцца, раняцца і паміраюць. Так што з пункту гледжання рызыкі траўміравання і гібелі жывёл на гэтай перашкодзе мур – пэўнае паляпшэнне.
Ці з-за пабудовы муру перасякаючага Пушчу страціць яна месца ў Спісе Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА?
Прафесар Славамір Ратайскі: Тое, што аб’ект у гэтым спісе ў першую чаргу з’яўляецца прадметам гонару дадзенай краіны, – гэта прэстыж і вядомасць ва ўсім свеце. Далей ідуць вялізныя прыбыткі, звязаныя з прасоўваннем рэгіёну, у якім знаходзіцца такі аб’ект. Мясцовыя суполкі могуць дынамічна развіваць усе віды гаспадарчай дзейнасці, вядома ж, такой, якая не парушае каштоўнасці спісу. У наваколлі Белавежскай пушчы гэта, безумоўна, турыстычны занятак. Тут галоўную ролю ў гэтым кантэксце адыгрывае міжнародны турызм, і кошт даходаў, атрыманых ад такой дзейнасці, у пяць разоў перавышае кошт нарыхтоўкі драўніны ў лесе. Сёння прасоўванне з’яўляецца надзвычай важным элементам, нават умовай для вядзення розных відаў эканамічнай дзейнасці, таму ўсе краіны змагаюцца за тое, каб іх аб’екты ўнеслі ў гэты спіс.
Што можа вырашыць, што Белавежская пушча ў небяспецы зняцця са Спісу Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА? Гэта адзінае месца ў Еўропе, якое ўнесена ў Спіс Сусветнай спадчыны на падставе двух крытэрыяў, паводле якіх вызначалася яго «выключная ўніверсальная каштоўнасць». Першы крытэрый заключаецца ў тым, што Белавежская першабытная пушча з’яўляецца ўнікальным прыкладам экалагічных і біялагічных працэсаў, якія адбываюцца, неабходных для эвалюцыі і развіцця экасістэм, а таксама жывёл і раслінных супольнасцяў. Гэта адносіцца да Белавежскай першабытнай пушчы, якая ўяўляе сабой вялікую тэрыторыю лесу з рэліктамі еўрапейскага першабытнага лесу. Другі крытэрый – Белавежская першабытная пушча ўключае ў сябе найбольш рэпрэзентатыўныя і найбольш важныя прыродныя арэалы для захавання біялагічнай разнастайнасці in situ, у тым ліку з знікаючымі відамі, якія маюць выключнае агульначалавечае значэнне з пункту гледжання навукі або аховы прыроды. Усім гэтым умовам адпавядала Белавежская пушча, калі ў 2014 годзе была ўнесена ў пашыраную частку ў спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны. Першы запіс 1979 года тычыўся значна меншай плошчы. Гэта пашырэнне дало навукоўцам магчымасць даследаваць, у тым ліку, змены клімату, якія былі б немагчымыя, калі б гэтыя ўмовы не выконваліся. Яшчэ адным з крытэрыяў, які вызначае «выключную ўніверсальную каштоўнасць» дадзенага аб’екта, у дадзеным выпадку Белавежскай пушчы, з’яўляецца яго цэласнасць. Гэта цэласнасць будзе парушана перасячэннем тэрыторый гэтай пастаяннай перашкодай: з польскага і беларускага боку. Калі казаць пра экалагічныя і біялагічныя працэсы, то гэтая экасістэма, асабліва калі гаворка ідзе аб жывёльных сістэмах, будзе назаўсёды перасечана, прадухіляючы міграцыю жывёл, асабліва млекакормячых – напрыклад, зубра, які з’яўляецца сімвалам Белавежскай пушчы. Мерапрыемствы ў заказніку, звязаныя з будаўніцтвам і стварэннем мура, аказваюць істотны ўплыў на знішчэнне месцаў пражывання, месцаў, якія павінны быць асабліва ахоўванымі. Увогуле апаска што Белавежская пушча будзе выведзена са Спісу сусветнай спадчыны, апраўданая. Хаця прырода магла неяк справіцца з гэтым да моманту будаўніцтва мура, але з гэтай пастаяннай канструкцыяй ужо не справіцца. І ў сувязі з будаўніцтвам мура Белавежскую пушчу могуць нават выключыць са Спісу Сусветнай спадчыны. Але варта адзначыць, што такі запіс у спісе аб’ектаў, якія знаходзяцца пад пагрозай, з’яўляецца сігналам для краіны, дзе ён знаходзіцца, каб зняла шкоду, якая выклікала гэты факт. Аднак, можа, быў бы магчымы разгляд Пушчы не як трансгранічнага аб’екта, з асобным падыходам для Пушчы з польскага боку і асобным з беларускага боку. Аднак гэта не зменіць таго факту, што мур перашкаджае гэтай натуральнай міграцыі жывёл, асабліва млекакормячых.
Міраслава Кастанчук
