Na terenie Puszczy Białowieskiej występuje kilka uroczysk, które w swej nazwie mają rdzeń „topi”. To Topilec (w oddziale 732), Topiłki (w dawnej straży świetliczańskiej), Topiłko (w oddz. 551, 552), Topiły (w oddz. 598) czy też Topiło (w oddz. 700 i 732). Nietrudno się domyśleć, że są to tereny mocno podmokłe, bagniste.

Ale Topiło to także puszczańska wieś, od północy i zachodu otoczona bagnami, które łączą się z zalewem i rzeczką. To niezwykle urokliwe miejsce. Dzisiaj zamieszkują je przeważnie emeryci związani pracą w lesie. Na koniec 2011 roku wieś liczyła 46 mieszkańców, obecnie tylko kilkunastu. Ma statut sołectwa, sołtysem jest Nina Sawczuk.

Topiło składa się z czterech części – Grosz, Basen, Majdan i Czternasty, położonych kolejno w oddziałach 598, 599, 632 i 633. Najważniejsza część wsi, Grosz, w okresie międzywojennym nosiła nazwę Ostatni Grosz. Zamieszkiwali ją przyjezdni robotnicy leśni, wielu w ziemiankach lub szałasach. Nazwa Basen powstała od założonego tutaj dużego akwenu służącego do przetrzymywania drewna, o którym szczegółowiej nieco dalej. W Majdanie znajdowała się przed wojną smolarnia, w której wyrabiano terpentynę i dziegieć. Pracę tutaj znajdywali nie tylko ludzie z ziemianek, ale także z okolicznych wsi – Starzyny, Wojnówki, Orzeszkowa. Nazwa osiedla Czternasty (lub Czternaste) powstała od jego położenia. Leży ono bowiem na czternastym kilometrze kolejki wąskotorowej, jadąc z Hajnówki na południe. W osadzie powstał pierwszy na tym terenie sklep i łaźnia.

Nawet pewna część mieszkańców tych okolic nie wie, że położenie Topiła jest wtórne. Do czasu ustalenia w 1947 roku ostatecznego przebiegu granicy państwowej na terenie Puszczy Białowieskiej, znajdowała się ona około trzech kilometrów dalej, obecnie na terenie białoruskiej części Puszczy (w oddz. 732). Gdy granica odcięła wieś, większość topilan przesiedliła się do Polski. Otrzymali oni tutaj pracę w lesie i nowe, drewniane domy, pobudowane przez Lasy Państwowe.

W starym Topile mieszkało czternaście rodzin, między innymi Cybulscy, Kołodziejczykowie, Lesiukowie, Dańkowscy, Prokopczukowie, Wasilukowie, Niemiec Foriasz, którego rodzina osiedliła się tam jeszcze za cara i zachowała język niemiecki, oraz tłumacz Granowski. Od 1946 roku na Topile zamieszkał Komar ze swojakiem, ale gdy przyjechała komisja delimitacyjna, opuścili oni to miejsce wraz z dobytkiem. Po przecięciu Puszczy granicą państwową trzy rodziny, które nie chciały wyjeżdżać do Polski, przesiedliły się w różnym czasie do wsi Biała i Horoszkówka.

Wróćmy jeszcze do okresu międzywojennego. Zbudowana przez Niemców w czasie I wojny światowej kolejka wąskotorowa, służąca do wywozu pozyskiwanego drewna, była rozbudowywana także po odejściu okupanta. Topiło już w 1923 roku zostało połączone pięciokilometrowym odcinkiem kolejki z okolicami Starzyny. Trzy lata później zbudowano dziewięć kilometrów toru kolejki do oddziału 774, a w 1937 roku tory prowadzące z Topiła przez Nadleśnictwo Królowy Most i Olszańskie zostały połączone z torami biegnącymi od linii Białowieża-Dziadowlanka w kierunku Białej. Obok kolejki powstał szereg składów drewna. W Topile miało swą siedzibę Nadleśnictwo Biała.

Rozporządzeniem wojewody białostockiego z 14 października 1933 roku wieś Topiło weszła w skład gromady Biała, będąc z nią przypisane do gminy Białowieża. Po wojnie zmieniła swą przynależność administracyjną. Obecnie wchodzi w skład gminy Hajnówka.

We wrześniu 1936 roku obok obecnego Topiła rozpoczęto kopanie dużego basenu na rzece Perebel. Prace prowadziła Dyrekcja Lasów Państwowych w Białowieży Zadaniem tego akwenu było przetrzymywanie w wodzie surowca tartacznego do czasu jego przetarcia przez zakłady drzewne w Hajnówce. Zajmując ponad osiem tysięcy metrów kwadratowych powierzchni, przy wysokości wody do trzech metrów, basen pozwalał na zatopienie około 24 tysięcy metrów sześciennych surowca. Służył do magazynowania kloców iglastych z Nadleśnictw Biała, Starzyna i Leśna. Otwarcia basenu dokonał Karol Nejman – dyrektor DLP w Białowieży – 28 listopada 1936 roku.

W ostatnim okresie okupacji niemieckiej na terenie obecnego Topiła doszło do walk oddziału partyzanckiego im. Chmielnickiego pod dowództwem Bakuna ze strażą leśną Forschutzu, ochraniającą smolarnię w Majdanie. 11 czerwca 1944 roku partyzanci rozbroili straż i zajęli smolarnię. Topilska straż składała się z 30 osób.

Ponad miesiąc później, 17 lipca 1944 roku, w pobliżu Topiła Armia Czerwona rozbroiła liczący 120 ludzi oddział partyzancki „Watra IV”, należący do Okręgu AK Polesie i od 9 lipca operujący w Puszczy Białowieskiej. Oddział przez kilkanaście dni był przetrzymywany w Białowieży, po czym wyruszył w kierunku Chełma.

27 maja 1945 roku na Czternastym doszło do starcia oddziału partyzanckiego pod dowództwem Zygmunta Błażejewicza z 5 Brygady Wileńskiej AK z obławą NKWD, w trakcie którego śmierć poniosło dwóch partyzantów – „Jastrząb” i „Julek” z drużyny „Kukułki”. Pochowani zostali we wspólnej mogile. Następnego dnia silna jednostka NKWD, wzmocniona grupą operacyjną 11 pułku KBW, zaatakowała kwaterujący w Majdanie 1 szwadron V Brygady. Walka trwała ponad trzy godziny. Szwadron przebił się przez obławę, stracił jednak część zdobycznej żywności i wyposażenia. W czasie bitwy poległ partyzant „Janek”, a trzech innych zostało rannych (w tym dwóch ciężko). Straty radzieckie według raportu majora „Łupaszki” wyniosły 15 zabitych i 16 rannych.

Niecały rok później w okolicach Topiła rozlegały się już inne strzały. W kwietniu 1946 roku polowali tutaj na głuszce Zbigniew Kowalski – przewodniczący Komitetu Wykonawczego Polskiego Związku Łowieckiego i Zbigniew Zabłocki – członek tego Komitetu.

Pod koniec stycznia 1949 roku decyzją wojewody białostockiego Topiło i okolice zostały zaliczone do obszaru strefy nadgranicznej.

Po wojnie Topiło stało się osadą pracowników leśnych. Umieszczono tu siedzibę Leśnictwa Topiło, podlegającego początkowo Nadleśnictwu Starzyna, a obecnie Nadleśnictwu Hajnówka. Założono czteroklasową szkołę. We wsi powstał sklep, stacja kolejki wąskotorowej, a nieco później został otwarty zajazd o nazwie „Ostatni Grosz”.

Dawny basen przetrwał wojnę i przez szereg lat służył potrzebom Hajnowskiego Przedsiębiorstwa Przemysłu Drzewnego. Obecnie są to trzy stawy, wykorzystywane do celów rekreacyjnych. Na turystach sprawiają wrażenie śródleśnego jeziorka, powstałego w sposób naturalny. Akwen ten przecina grobla, po której biegną tory kolejki wąskotorowej. Na brzegach stawów zostały utworzone dwie, czterokilometrowe ścieżki edukacyjne, „Tropem Orlika” i „Puszczańskie Drzewa”. Na polanie po byłej składnicy drewna można obejrzeć również skansen kolejki wąskotorowej.

Stawy i przyległe do nich tereny odznaczają się bogactwem roślinności, ryb i ptactwa wodnego. Wędkarze mogą tutaj łowić karpie, liny, okonie, karasie, amury, a nawet sumy. Miłośnicy ptaków natomiast z łatwością mogą zobaczyć gągoła, czernicę, łabędzia niemego (przez kilka lat regularnie gnieździł się tu łabędź krzykliwy), a nad lasem często przelatujące krzyżodzioby. Po stawach można popływać kajakiem. W pobliżu są miejsca na ogniska. Jest też parking leśny oraz plac zabaw dla dzieci.

We wsi prowadzona jest skromna działalność agroturystyczna. Do wynajęcia są domki noclegowe, a także rowery na przejażdżkę po okolicy.

Piotr Bajko

Dokończenie nastąpi