Гэтыя лісты зберагаліся ў асабістым архіве былой жонкі вядомага беларускага грамадскага і палітычнага дзеяча, філолага, літаратара, акадэміка Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі (1928) Браніслава Тарашкевіча Веры Ніжанкоўскай-Тарашкевіч (1901-1998) – беларускай асветніцы, мемуарысткі, дачкі гісторыка Андрэя Сніткі.
Вера Тарашкевіч нарадзілася ў фальварку Кальзберг на Маладзечаншчыне. Скончыла Інстытут для высакародных дзяўчат у Петраградзе. Гэта быў апошні выпуск у 1918 годзе. Потым вучылася ў Віленскім універсітэце, належала да Беларускага студэнцкага саюза. У 1923 годзе выйшла замуж за Браніслава Тарашкевіча. Жыла ў Вільні, а пасля да канца сваіх дзён у Радашковічах пад Мінскам.
Вера Тарашкевіч напісала і пакінула цікавыя ўспаміны пра Браніслава Тарашкевіча, Аляксандра Уласава, Радашковіцкую беларускую гімназію імя Ф. Скарыны і іншыя. Жанчына пражыла доўгае жыццё і з многімі заходнебеларускімі дзеячамі падтрымлівала сувязі, перапісвалася, запрашала ў госці. Была яна знаёма і з Паўлам Крынчыкам (1898-1975) – дзеячам вызвольнага руху ў былой Заходняй Беларусі. У 1928 годзе Павел Крынчык быў абраны дэпутатам польскага сейма па спісе беларускіх арганізацый. З’яўляўся адным з арганізатараў і сябрам Галоўнага сакратарыята клуба „Змаганне”, уваходзіў у заходнебеларускі аргкамітэт па падрыхтоўцы Еўрапейскага сялянскага кангрэсу ў Берліне.
У 1930 годзе беларускі дзеяч быў арыштаваны польскімі ўладамі і асуджаны на 10 гадоў турмы (гл. артыкул „Як судзілі заходнебеларускіх дзеячаў” у сакавіцкім „Ч”). Праз два гады адбыўся абмен палітвязнямі і Павел Крынчык трапіў у Мінск. Але радавацца не было чаму, яго арыштавалі ў 1935 годзе і асудзілі „тройкай” НКУС на пяць гадоў за „сувязь з разведкай буржуазнай Польшчы”. Адбыўшы тэрмін, Павел Крынчык вярнуўся ў родны Слонім. А ў 1956 годзе яго рэабілітавалі.
Жонкай Паўла Крынчыка была Алена Лябецкая (1903-1982) – беларуская палітычная і грамадская дзеячка. У 1929 годзе яе абралі дэлегаткай першага антыфашысцкага кангрэса ў Берліне, дэлегатам Еўрапейскага сялянскага кангрэса. У 1930 годзе беларуску палякі арыштавалі і асудзілі на 6 гадоў зняволення. З 1933 года, у выніку абмену палітзняволенымі, жыла ў БССР. Працавала ў міжнароднай арганізацыі дапамогі барацьбітам рэвалюцыі Беларусі.
14 кастрычніка 1937 года яе арыштавалі органы НКУС і выслалі ў сталінскі ГУЛаг. Пасля вяртання жанчына жыла на Слонімшчыне. У Паўла Крынчыка і Алены Лябецкай нарадзілася дачка Алена. Але, пасля лагераў, іх сямейнае жыццё не ладзілася. Пра гэта Павел Крынчык і піша Веры Тарашкевіч. Грамадска-палітычная дзейнасць маладых беларусаў, польскія турмы і сталінскія лагеры пакінулі свой цяжкі адбітак на сямейных адносінах гэтых людзей.
Прапаную чытачам Czasopisu лісты Паўла Крынчыка да Веры Тарашкевіч.
Сяргей Чыгрын
Паважаная Вера Андрэеўна!
Атрымаўшы Вашу прывітальную паштоўку, я спяшаюся хоць коратка адказаць на Вашы пытанні. Перш за ўсё пачну з таго, што Вам вядома. Гэта значыць з апошняга арышту ў 1930 годзе 30 жніўня. Аб турэмным жыцці нашага брата Вы напэўна чулі ад Тараса1. Дык апісваць яго я не буду. Скажу адно аб тым, што ў астрозе ў нашым „Змаганні”2, як і ў „Грамадзе”3, чуць не дайшло да распаду. Аднак, апынуўшыся ў Мінску, клуба не стала – пашлі, як кажуць, „хто ў лес, хто па дровы”. Як Вам напэўна вядома, напачатку лета 1933 года Гаўрылік4 з жонкай, Валынец5, Дварчанін6, Валошын7, Мятла8, Рак-Міхайлоўскі9 апынуліся ў ГПУ. У 1935 годзе з 26 на 27 лістапада апынуўся ў ГПУ і я, па „подозрению в шпионаже”. Завочна ў Маскве я быў асуджаны на пяць гадоў „испровительных трудовых лагерей”. І ў маі 1936 года адправілі на этап. У канцы жніўня давезлі да Уладзівастока. З Уладзівастока параходам давезлі да бухты Нагаева. З Нагаева спачатку аўтамашынай дабраліся да ракі Калымы, па якой на плыту павезлі ўніз па Калыме да „прыстані” Эльген. Ад прыстані пеша па тундры пашлі далей… І пачалося лагернае жыццё. Не прайшло і трох гадоў, як я стаў дахадзягай. Аднак, жаданне вытрымаць усё дапамагло дажыць да дня аб’яднання, і за дзень да канца тэрміну, я стаў ізноў вольным, і ў пачатку 1942 года вярнуўся ва Уладзівасток, а адтуль дабраўся да Уфы. У Уфе я звязаўся з польскай секцыяй Камінтэрна і ЦК Мопра СССР, быў накіраваны на работу ў дорўпраўленне пры СМКа Башкірскай АССР. А ў канцы жніўня быў мабілізаваны ў РСЧА10, дзе працаваў дзесятнікам-прарабам на будоўлях да канца 1943 года. Напачатку 1944 года я захварэў і быў дэмабілізаваны. Мяне знялі з уліку, таму працаваў тэхруком РДО Архангельскага раёна Башкірскай АССР. У канцы 1944 года я вярнуўся на радзіму і пераканаўся, што бацька, два родных браты з жонкамі і чатыры пляменнікі загінулі. А я апынуўся ў апалі і быў пазбаўлены права на працу. Толькі ў 1956 годдзе быў рэабілітаваны, а напачатку 1960 года адноўлены ў члены КПСС з 1922 года. З 1957 года стаў персанальным пенсіянерам рэспубліканскага значэння з пенсіяй у суме 70 рублёў пажыццёва. У 1947 годзе я дапамог Лябецкай, якую вырваў з польскае турмы як жонку, вярнуцца з Калымы, бо спадзяваўся на тое, што яна моцна кахае нашу дачушку. Аднак яна, угледзеўшы маё жыццё-быццё, забрала дачку і жыла ў Слоніме, пакуль не патраціла прывезеныя грошы. У 1948 годзе яна прыехала да мяне на хутар Вострава і пачала дамагацца супольнага жыцця. Шкадуючы дачкі – я пагадзіўся. Але хутка пачаліся спрэчкі і ў 1956-57 г. прыйшлося парваць з ёй і да гэтае пары жыву таксама, як Вы, адзін. Хочацца спаткацца з Вамі і пагутарыць. Калі Вы можаце, дык запрашаю прыехаць у Слонім, я жыву ў доме , які застаўся ад бацькі – уваход ад вуліцы. Гэта вуліца Савецкая, 23, яна цягнецца ад вакзала. Хата з правага боку, абсаджана дрэвамі. Хатні тэлефон: 4-34.
P.S. А. Ліс11 напісаў пра Тараса вельмі каштоўную кніжку „Браніслаў Тарашкевіч”. Пра гэту кніжку я напісаў водгук і паслаў у „Полымя”, але пакуль што адказу не атрымаў. Чакаю прыезду. Моцна цісну Вашу руку.
Павел Крынчык – Слонім, 12.05.67 г.
Паважаная Вера Андрэеўна!
Шчыра дзякую за атрыманы Ваш ліст ад 16.01. г.г. Вы пытаеце, ці застаўся яшчэ хто-небудзь у жывых са „змаганцаў” і „грамадаўцаў”? Дык я мушу сказаць, што я сам даўно цікаўлюся гэтым пытаннем. Але, на вялікі жаль, ніхто дакладна мне не адказаў на гэтае пытанне. Больш года таму назад да мяне звярнулася жонка Верамея – Аня Урбановіч, каб я ёй даў пацвярджэнне аб яе працы ў нашым цэнтральным сакратарыяці. Я выслаў гэтае пацвярджэнне і з пісьмаў даведаўся, што яна не ведае нічога не толькі пра лёс іншых, але і пра свайго мужа. У 1933 годзе яна была вывезена ў Вельск Архангельскай вобласці, а яе дачка выйшла замуж і жыве ў Смаленску. Але цяпер развялася са сваім мужам. У кастрычніку 1967 года Аня прыехала да дачкі і запрасіла мяне прыехаць да іх. Я збіраўся, але захварэў унук, таму я затрымаўся, бо ён у мяне адзін. А пасля захварэў і я. Таму спатканне не адбылося. Што датычыць мае дачкі, дык яна нарадзілася 22 сакавіка 1935 года ў Мінску. А ноччу з 26 на 27 кастрычніка мяне запрасілі ў ГПУ і толькі ў 1945 года напачатку студзеня я вярнуўся на радзіму. Вярнуўшыся я даведаўся, што ў 1937 годзе была арыштавана Лябецкая, а дачка трапіла ў дзіцячы дом у Трасцянцы. Мой меншы брат забраў дачку і прывёз яе да маіх бацькоў. Але хутка пасля пачатку вайны загінула мая сям’я, выратавалася толькі дачушка. Перажыўшы акупацыю сярод дзікунства фашыстаў без бацькоў і родных у чужых людзей, яна настолькі адзічала, што, калі я прыехаў, дык проста быў у шоку… Скончыўшы Гродзенскі педінстытут, яна выйшла замуж за малазнаёмага работніка абкама камсамола, хаця сама была членам ЦК камсамола. Але хутка гэты прайдзісвет заявіў, што давай аформім развод… І ў гэтай гісторыі разводу непрыглядную ролю сыграла Лябецкая, якая, не жывучы са мной, і цяпер жыве ў доме, які я падчас звароту з Калымы, пайшоўшы ў апалу, і быў змушаны перавесці дом з хутароў у Слонім. Склаў яго, зрабіў падлогу, печы, пачаў трымаць коз, здаваў пакой афіцэрам, каб толькі мець грошы на жыццё аж да 1956 года, пакуль не быў рэабілітаваны і не атрымаў у 1957 годзе персанальнай пенсіі. Вось і цяпер на кожным кроку яна нахабна, не маючы ніякага сумлення, стараецца зняважыць, як толькі з’явіцца якая-небудзь мажлівасць. Як бачна, яна, Лябецкая, будучы дачкой царскага жандарма, прыкідвалася тады беларускай, а цяпер раптам стала зацятай бальшавічкай-падпольшчыцай. І нагла нават піша ў кнізе „Вильнюсское подполье”12, што ёй (маецца на ўвазе Алене Лябецкай. – С.Ч.) „часто приходилось участвовать в заседаниях клуба „Змаганне”, выполнять различные его поручения”, хоць гэтага зусім не было. Падчас злосьці яна мяне кліне за тое, што я яе вырваў з польскай турмы, патрабуючы яе абмену, што гэтым яе загубіў, бо, каб не абмен, дык яна была б міністрам. Невядома толькі дзе. Лябецкая забылася, што да абмену, яна мела толькі тры класы гімназіі і то ў гады рэвалюцыі, што я дапамог папасці ў камвуз і БДУ, дзе яна правучылася да 1937 года. Вось як бывае. Жыццё – вельмі складаная рэч, а людзі – гэта жывыя сфінксы, якія ў сабе хаваюць шмат нечаканасцей. І, выходзіць, што Вы памятаеце Лябецкую, прыгожай дзяўчынкай, толькі вонкава. Але не ўсё золата, што блішчыць…
А пакуль што – бывайце! Пішыце мне заказным. Бо часта пісьмы не даходзяць да мяне.
З пашанай – П. Крынчык.
(Ліст без даты)
1 ↑ Тарасам называлі сябры Браніслава Тарашкевіча.
2 ↑ „Змаганне” – беларуская дэпутацкая фракцыя польскага сейма, створаная ў 1928-1930-х гадах.
3 ↑ Грамада – масавая легальная рэвалюцыйна-дэмакратычная нацыянальна-вызваленчая арганізацыя працоўных у Заходняй Беларусі ў 1925-1927 гадах.
4 ↑ Язэп Гаўрылік (1893-1937) – дзеяч беларускага руху ў Заходняй Беларусі.
5 ↑ Флягонт Валынец (1879-1937) – заходнебеларускі дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху.
6 ↑ Ігнат Дварчанін (1895-1937) – заходнебеларускі дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху, пісьменнік, педагог.
7 ↑ Павел Валошын (1891-1937) – заходнебеларускі дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху.
8 ↑ Пятро Мятла (1890-1936) – заходнебеларускі дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху.
9 ↑ Сымон Рак-Міхайлоўскі (1885-1938) – беларускі грамадска-палітычны дзеяч, педагог, публіцыст.
10 ↑ РСЧА – рабоча-сялянская Чырвоная армія.
11 ↑ Арсень Ліс (1934-2018) – беларускі пісьменнік, доктар філалагічных навук.
12 ↑ Кніга выйшла на рускай мове ў Вільнюсе ў 1966 годзе.
