У двух выдадзеных тамах „Тэатральных забавак” зьмешчаны наступныя п’есы: „Флявіюш Клемэнс мучанік” („Flawiusz Klemens męczennik”), „Прыяцель усіх і нічый” (Przyjaciel wszystkich i niczyj”),, „Гэлі” (Heli”), „Марнатраўства” („Marnotrawstwo”), „Пагарда навук” („Pogarda nauk”), „Смьерць Цыцэрона” (Śmierć Cycerona”), „Бязверак у няшчасьці” (Bezwiarek w nieszczęściu”), ”Пётр над Прутам” („Piotr nad Prutem”), „Багаты Дыягенас” („Bogaty Diogenes”), „Фізічны музэй” („Muzeum fizyczne”). Як піша іх дасьледчыца Ірэна Кадульская: „Мусьніцкі канцэнтруецца перад усім на заганах тэатральнай публікі – моладзі і яе апекуноў. Маладыя героі яго камэдыяў характарызуюцца павярхоўнымі зацікаўленьнямі, неадказнасьцю („Прыяцель усіх і нічый”), марнатраўствам, непаслухмянасьцю, лянотай („Марнатраўства”), інтэрэсоўным спосабам жыцьця („Падазронасьць”). Заганы пакаленьня бацькоў такія як непрыманьне шчырых поглядаў, замілаваньне да лісьлівасьці, несправядлівасьць у меркаваньнях („Багаты Дыягенас”, „Фізічны музэй”, „Дзівак”), недахоп крытычнага падыходу ў выбары сьветапогляду і выхоўваньне дрэнным прыкладам („Бязверак у няшчасьці”), скупасьць і ігнаранцтва („Дзівак”, „Фізічны музэй”). Зараз п’есы, як і ўся творчасьць Нікадэма Мусьніцкага з’яўляюцца рарытэтамі. „Тэатральныя забаўкі” захоўваюцца, здаецца, толькі ў архіве езуітаў у Кракаве. А ці ёсьць яны дзе ў Беларусі?
Больш даступныя яго паэма „Пултава” і „Драбнейшыя паэтыцкія забаўкі”. Я знайшла іх у Гданьскай бібліятэцы Польскай Акадэміі Навук. У Кракаўскім езуіцкім архіве захоўваюцца таксама непублікаваныя творы Нікадэма Мусьніцкага.
Найбольш славы аўтару прынесла паэма „Пултава”. На жаль, пасьмертна, і аўтар не мог уключыцца ў дыскусію. А распачаў яе ў 1817 г. на старонках „Дзеньніка Віленьскага” Ян Гвальбэрт Стычыньскі, адмаўляючы паэме названьня эпапэі і паказваючы яе аўтара і ўсяго полацкага асяродка як далёкіх ад сучаснай эўрапейскай думкі. У абароне „Пултавы” адгукнуўся Вінцэнт Бучынскі, выхаванак Полацкага калегіюма, які даказваў адваротнае, – што „Пултава” месьціцца сярод уласьцівых часу паэм і што самае важнае – аўтар умела спалучыў рэчаіснасьць з антычнымі элемэнтамі ў паэтыцкай форме, што месьцілася ў каноне класіцыстычнага твора, якім была гераічная паэма. „Полацкі месячнік” („Miesięcznik Połocki” 1818 – 1820), які быў вынікам закідаў супраць Полацкай Акадэміі, даказваў іх несапраўднасьць. У першым яго нумары Дэзыдэры Рыхардот, аўтар падручнікаў па старажытнай гісторыі, родам з Францыі, які ў 1791 г. прыехаў у Полацк, змясьціў абшырны артыкул пра жыцьцё і творчасьць Нікадэма Мусьніцкага. Характарызуе яго як пэдагога і літаратара, як вельмі працавітага чалавека, да якога за парадай звярталіся літаратары-пачаткоўцы і вучні: Trudno wyrazić, iak to był człowiek pracowity; trudno poiąć, iako mu na wszystkie zabawy czas mógł wystarczyć: tak ważnemi bowiem obowiązkami zawsze będąc zaiętym, oprócz ięzyków francuzkiego, włoskiego i niemieckiego, które dobrze posiadał, greckiego też w doyrzałym iuż wieku się nauczył i zwykł mawiać, że go czytanie greckich pisarzów w wielu tyczących się literatury rzeczach na lepszą drogę naprowadziło. (…) Był człowiek w pożyciu bardzo miły i wszystkim przystępny, lubo się na pozor nieco ponurym bydź zdawał, każdy doń w literackich wątpliwościach z ufnością się uciekał. On też wszystkim iuż piękności w pisarzach wzorowych ukazując iuż prawidłami i poprawą za przewodnika w sztuce pisania służąc, z taką ochotą zadość czynił, iakoby nic więcej do czynienia nie miał; skąd też wszyscy go spółbracia, nito oyca szacowali i miłowali, a czasów rozerwaniu myśli przeznaczonych tłumem się doń kupić zwykli; za naymilszą sobie rozrywkę maiąc, uczonych iego rozmów słuchać. Kochał się szczególnie w rymotwórstwie, a lubo ciągle tak bardzo bywał zaiętym; niespracowana iednak gorliwość iego umiało znaleśdź godziny, które w bezsennych nocach swey ulubioney sztuce stale poświęcał.
Найбольш лёгкімі ў творчасьці Нікадэма Мусьніцкага былі эпіграмы і байкі – формы вельмі папулярныя для таго часу. Іх рэфлексыйны характар адначасова мае павучальны тон:
Małoś czytał, a już się śmiesz za pióro chwytać:
Chcesz umieć pierwiey pisać, aniżeli czytać. („Do niedoyrzałego Autora”)
Słowik swym żałośnym głosem
Nad swoim skarżył się losem.
Co ów biały wróbek prawił,
Co się przez morze przeprawił,
Co kanarek ma nademnie?
Czy on tak śpiewa przyjemnie?
Bynajmniej uczyć go trzeba,
I wiele zje w szkole chleba.
Ja wiejskich rozkosz zagonów,
Wszystkich siedmiu śpiewak tonów,
Bez ludzkich nauk, pomocy,
Trawię na śpiewaniu nocy,
Jednak śpiewam dla wieśniaków,
Pokornych mieszkańców krzaków,
On bawi uszy pieszczone,
Dla niego klatki złocone
Dla niego słodycz co z trzciny
Dalekie cisną Murzyny.
Na takie skargi słowika
Prawda swe usta odmyka,
Prawda prostocie życzliwa,
Co chętnie w wioskach przebywa,
Wszystkie, twe rzecze, zalety,
Dla tego mniej ważą, że ty
Nie Włoch, nie Francuz, nie Niemiec
A kanarek, cudzoziemiec. („Cudzoziemcy”)
Przeciwne leczy skutki przeciwna przyczyna:
Zrobiłeś zimne wiersze, nieś je do komina. („Lekarstwo na zimne wiersze”)
W tym się grobie Wielmożny Pan Ospalski mieści:
Żył dwanaście nie z pełna lat, a spał trzydzieści. („Nagrobek Ospalskiemu”)
Дэзыдэры Рыхардот асобную увагу звяртаў на песьні Нікадэма Мусьніцкага: „W pieśniach iego poważnych wysoki duch rymotwórstwa powszechnie się wydaie”. У поўных лірызму песьнях аўтар апявае прыгажосьць прыроды, прамінаньне часу, унівэрсальныя вартасьці, напр. сяброўства, праўду. Вось іх прыклады:
Pożegnanie wioski
Zostań kochana ma wiosko!
Z jaką gorzką cię rzucam troską!
Jak długo śnić mi się wszędzie
Twóy obraz będzie!
Wszystkie cztery szczęścia treści
W sobie twoje łono mieści:
Zdrowie, spokoyność i cnotę,
Szczerą prostotę.
Cóż gdy te przyłączę stawy,
Te pola, te pstre murawy,
Tę lipę szumiącą pszczoły,
Ten las wesoły?
Te piękne góry zdaleka,
To zrzódło, co szumem ścieka?
Zostań, ja ztąd się odprawię
Lecz myśl zostawię.
O mieysca odmianie
Jak na wzór tego czas bieży strumienie!
Jak prędko wszystkie rzeczy odmienia!
Pomniy tę niewielką lipę, me oko,
Co się tak teraz rozkwitła szeroko.
Ten strumień po inszey tu drodze mruczał,
Ten las tu rośleyszy wiatrami huczał;
Ta topol ozdobą tey wioski była,
Która teraz smutnie skrzypi pochyła.
Więc gdzieżeś dopiero, ty starcze miły,
Z którym tak słodkie chwile tu były?
Ach tylko twą widzę mogiłe zdala,
Na którey sam się już grób twóy rozwala.
Do czasu
Czasie skrzydlaty! Czasie niewstrzymany!
Odetchnij trochę w moment pożądany
Ma spocznienie przyrodzenie
Wszelakie konieczne;
Wiatr ustaje, schną ruczaje,
Ty sam lecisz wiecznie.
Do przyjaciela
Przybądź, Przyjacielu, do mnie.
Dobrey użyjemy skromnie
Myśli. Czasem spocząć trzeba.
Spoczywają ziemia, nieba.
Ziemia w zimie odpoczywa,
Słońce, gdy świat noc okrywa.
Tym bardziey rzecz trudna,
Aby człek żył bez spoczynku słaby.
Dobre znaydziesz towarzysze.
Żaden z nich nas nie opisze.
Z nami wszyscy śmiać się będą,
Nie z nas, gdy z nami usiędą,
Nie będzie oka, co z cichem
Szyderskim strzyże uśmiechem;
Ani też owego, które
Zawsze tylko patrzy w górę.
Słowem otwarta drużyna,
I szczera. Zatym też wina
Nie będzie potrzeba wiele,
By prawda mówiła śmiele.
Dziwaków też tam nie będzie
Co widzą przymówki wszędzie;
Nie będzie wiele ukłonów,
Ani zbyt wysokich tonów
Nie znaydziesz jednak prostaków,
Choć też nie znajdziesz dworaków;
Zrozumie tam kompan wszelki
Kto był Alexander Wielki,
Kto Pompejus, kto Horacy,
Kto to Goci, Krzyżacy;
Ani tylko będzie trzeba
Mówić o pogodzie nieba.
Takich choć nie wielkie mnóstwo
Znaydziesz; wreszcie ochędóstwo,
Czyste szkło, czystą farfurę
Okrom tego jeśli które
Niedostatki będą, raczysz
Wybaczyć. Dobrze to baczym,
Że i woda w usta płynie
Słodko w dobranej drużynie;
A przeciwnie gdzie przymówki,
Gdzie kopią pod tobą rówki,
Tam się i Węgrzyn odrzygnie,
Tam i punsz i humor stygnie.
Muzyki się nie spodzieway,
Sam sobie z nami zaspieway.
Co na piesniach to nie schodzi;
Gad się tu ten w domu rodzi!
Пасьля 1800 г. галоўным заняткам Нікадэма Мусьніцкага была праца прафэсара. Паводле справаздачы міністра асьветы Васіля Сэвэргіна з візытацыі полацкіх школ у 1803 г. вынікала, што у ніжэйшых клясах навучаньне адбывалася выключна на польскай мове, у старэйшых – на лацінскай і польскай. Залы былі ясныя, вялікія, высокія і чыстыя. Вялізная бібліятэка. Настаўнікі захоўвалі скромнасьць і годнасьць у паводзінах. Паводле справаздачы Нікадэм Мусьніцкі разам з італьянцам Алёйзым Руснаті вучылі у 7 клясе калегіюма, якая называлася Тэалёгія. Тады у Полацку былі таксама іншыя прафэсары тэалёгіі і філязофіі: Юзаф Ангёліні, Ксавэр Новак, Вінцэнт Тыванкевіч, Раймунд Бжазоўскі, Алёйзы Ляндэс, Антон Пуэль. Рэторыкі навучалі Юзаф Маралёўскі (паэт), Юзаф Сурын, Станіслаў Пятровіч, архітэктуры – Юзаф Палоньскі, французскай мовы – Маўрыцы Палоньскі, фізыкі і натуральнай гісторыі – Францішак Ріцца. Такое дастойнае кола знакамітых прафэсараў акружала на той час Нікадэма Мусьніцкага Заданьнем прафэсара і паэта было спісаньне гісторыі езуітаў у беларускай правінцыі пасьля касаты ордэна. Гэта найцікавейшы перыяд у гісторыі езуітаў на Беларусі. На больш за 300 айцоў палова была з замежжа. Многія памерлі ў Полацку у канцы ХVIII і на пачатку ХІХ ст. Нікадэм Мусьніцкі не закончыўшы пісаць падручнік па тэалёгіі, пасьля 6-ці тыдняў хваробы памёр у Полацку 16 студзеня 1805г., не дачакаўшыся таксама адкрыцьця Полацкай Акадэміі.
Да постаці Нікадэма Мусьніцкага і яго творчасьці ў ХІХ ст. час ад часу вярталіся літаратары і публіцысты. Успомніла я ўжо пра заўзятую дыскусыю над паэмай „Пултава” у 1817 – 1818 гг.. Ігнат Пётр Легатовіч у выдадзеных у Вільні ў 1854 г. эпіграмах змясьціў наступную:
Nagrobek X. M. Autorowi Pułtawy
W tym grobie leży autor godzien wiecznej sławy,
Znany światu całemu z pisanej Pułtawy.
Jeżeli mu kto zada, że to jego dzieło
Bez pomocy Parnasu życie swoje wzięło:
Niech wie, że mu sprzyjały Mnemozyny córy;
Ale wstępu nie miały dla ścisłej klauzury.
У іншай эпіграме гэты сам паэт пісаў таксама з сымпатыяй пра Мусьніцкага:
Tu Muśnicki pogrzebiony,
Przykład zakonnej pokory;
On pewno będzie zbawiony,
Bóg ma czyste jego sprawy,
Jeśli z nieprzyjaciół który
Nie zaniesie mu „Pułtawy”.
Пра аўтара „Пултавы” ўспомніў таксама Рамуальд Падбярэскі ў сваім нарысе „Беларусь і Ян Баршчэўскі”: „Мусьніцкі, езуіт, аўтар выдатнай паэмы „Палтава”, пісаў таксама песьні, оды, нарэшце – камэдыі і нават трагэдыі, як „Сьмерць Цыцэрона”, „Сьмерць Клемэнса-мучаніка”, дзе паказаў трыўмф рэлігіі, і інш. І яго меншыя творы, прызначаныя для духоўных школ, мелі той самы характар і тую ж мэту, што і Багамольца, хоць і з меншай дозай досьціпу”. Пасьля амаль 200 гадоў ад сьмерці пра Нікадэма Мусьніцкага і ягоную паэтыцка-дыдактычную дзейнасьць мала хто ведае, так як і пра творчасьць яго малодшага сябра Юзафа Маралёўскага. У Польшчы з забыцьця вярнула яго прафэсар Гданьскага ўнівэрсытэта Ірэна Кадульска ў 90-я гады ХХ ст. Пра яго заслугі дасюль памятаюць езуіты – біяграм яго ёсьць у выдадзенай у 1997 г. у Кракаве „Encyklopedii wiedzy o jezuitach”. У Беларусі у „Энцыклапедыі Літаратуры і Мастацтва” і „Энцыклапедыі Гісторыі Беларусі” прафэсар Адам Мальдзіс напісаў кароткія біяграмы. Добра было б каб яго постаць стала больш вядомай у Беларусі, поруч з яго творамі, прыкладнымі для эпохі класіцызму. Як пісаў Вінцэнт Бучынскі ў 1817 г.: „Niewielu poetów równych X. Muśnickiemu znamy”. На яго славу ўплыў мела рамантычная школа, якая па сёньня ёсьць дамінуючай ў літаратуры.
Ці Нікадэм Мусьніцкі сапраўды „выступаў за збліжэньне Беларусі з Расіяй”, як напісаў Адам Мальдзіс, можна сумнявацца, калі ўзяць пад увагу рэальныя ўмовы пасьля 1773 г. на беларускіх землях. Інакш тады і быць не магло. І не адзін Нікадэм Мусьніцкі славіў тады цара дзеля выжываньня ў імпэрыі. Як жа вымоўнымі ёсьць словы яго песьні „Да праўды” („Do prawdy”):
Prawda w ognistym zrodzona niebie!
Trudno przy Tobie, trudno bez Ciebie:
Bez Ciebie wiecznym igrzyskiem wszędzie
Na tym człek świecie niestałym będzie.
Bez Ciebie często zewnątrz sromota,
Bez Ciebie zawsze wewnątrz zgryzota,
Kotwico wierna! Zkądkolwiek wieją
Wiatry, bądź moją zawsze nadzieją.
(…)
Z Tobą burzliwe ja wolę tonie,
Niż spać na miękkim obłudy łonie.
Czy Cię wesołą, czy Cię oglądam
Smutną, żyć z Tobą i umrzeć żądam.
Лена Глагоўская
