Познім вечарам 2 студзеня ў дарозе з Беластоку ў Гданьск дайшла да мяне нечаканая ў пачатку Новага Года сумная вестка, што адыйшоў ад нас Юрка Туронак. Даехаўшы да хаты, адшукала свой тэкст пра яго напісаны ў пачатку 2015 г. і пасланы тады ў Інстытут Славістыкі Польскай Акадэміі Навук дзеля публікацыі. Здаецца яшчэ ён не апублікаваны, хаця прайшлі чатыры гады… Не дачакаўся яго пры жыцьці і Юрка Туронак. 23-25 кастрычніка 2014 г. у Варшаве гэтым інстытутам, Славістычным Фондам і Польскім Людазнаўчым Таварыствам была арганізаваная даволі цікавая канферэнцыя „Niekonwencjonalne historie instytucji slawistycznych”, на якой я і прадставіла даклад „Nieformalna „szkoła” badań białorutenistycznych Jerzego Turonka i jej uczniowie”. Прапаную яго зараз чытачам, каб зразумелі, каго мы страцілі… Асабіста для мяне Юрка Туронак назаўсёды астанецца ў памяці не толькі як выдатны гісторык і настаўнік, але перад усім як цудоўны сябра і высакародны ЧАЛАВЕК.

Лена Глагоўская

Nieformalna „szkoła” badań białorutenistycznych Jerzego Turonka

Po II wojnie światowej w Polsce poza filologią białoruską na Uniwersytecie Warszawskim (od 1956 r.) oraz Instytutem Slawistyki Polskiej Akademii Nauk niewiele prowadzono badań w dziedzinie białorutenistyki, zwłaszcza w zakresie historii Białorusi [Głogowska 1996]. Nie mieściły się one w programach środowisk naukowych w Polsce. Dzieje Białorusi pojawiały się w badaniach cząstkowych. Najcenniejsze artykuły i rozprawy wyszły spod pióra Aleksandry Bergman, Aleksego Derugi i Jerzego Tomaszewskiego. Dopiero w 1979 r. ukazała się „Historia Białorusi” Marcelego Kosmana.

Tematyka białoruska pojawiała się najczęściej przy okazji rozważań o stosunkach polsko-radzieckich w okresie międzywojennym. Swoistym paradoksem stało się to, że największym dorobkiem w zakresie badań nad historią Białorusi XX wieku (i białoruskiego ruchu narodowego) wykazały się osoby, nie związane zawodowo z instytucjami naukowymi. Jedną z nich była Aleksandra Bergman (była działaczka KPZB, żyła w latach 1906-2005), która w latach 60. XX w., po przejściu na emeryturę, zajęła się badaniem spraw białoruskich w II Rzeczypospolitej [Глагоска 2000].

Drugą osobą, która podjęła indywidualne badania nad najnowszą historią Białorusi, był Jerzy Turonek (ur. w 1929 r.), dziennikarz pisma „Rynki Zagraniczne” i działacz Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, przewodniczący jego oddziału warszawskiego oraz przewodniczący Koła Naukowego BTSK w latach 70. XX w.  Ich publikacje w białoruskim tygodniku „Niva”, w „Białoruskich Kalendarzach” oraz wzajemne polemiki dostarczały wiedzy tym, którzy nie mieli okazji uczyć się historii Białorusi, a poznawali ją ze wspomnianych wydawnictw. Poziom merytoryczny tych publikacji oraz ich nowatorskość, każdego początkującego badacza kierowały ku nim. Starsza o pokolenie Aleksandra Bergman ze względu na stan zdrowia nie mogła za długo służyć pomocą pokoleniu, wchodzącemu w naukę na przełomie lat 80. i 90. XX w.

W latach 80. największymi osiągnięciami w zakresie badań nad najnowszą historią Białorusi wykazywał się Jerzy Turonek – był autorem artykułów, dotyczących szkolnictwa oraz ruchu białoruskiego, m.in. publikowanych w „Slavia Orientalis”, „Studia polono-slavica-orientalia. Acta literaria”. Stał się niezależnym badaczem, nie związanym z żadną instytucją naukową. Jego osiągnięcia zostały zauważone także na Białorusi – w 1987 r. jego biogram znalazł się w „Encyklopedii Litaratury i Mastactva Biełarusi” [Каўко 1987: 292].

Na badania poświęcał czas wolny od pracy zawodowej. Praca badawcza stała się jego pasją. Na początku lat 80. na jego artykuł „Kwestia białoruska w polityce obozu londyńskiego (1941-1944)” zwrócił uwagę profesor Piotr Łossowski z Instytutu Historii PAN, publikując go w instytutowych „Studiach z dziejów ZSRR i Europy Środkowej” [Туронак 2006: 464-484] i zaproponował mu przygotowanie rozprawy doktorskiej o Białorusi w czasie okupacji niemieckiej [Туронак 2010: 90]. Jerzy Turonek zdecydował się na podjęcie tematu z powodu także osobistych doświadczeń wojennych: „Значны ўплыў на гэтае рашэнне мелі мае досвед і назіранні за тагачаснымі падзеямі ў Дукштах і Вільні» [Туронак 2010: 190-191]. Poza tym historię II wojny światowej przedstawiano propagandowo, tworząc i upowszechniając mity o bohaterskiej walce narodu białoruskiego z okupantem niemieckim, zaś białoruskich działaczy narodowych i działaczy kultury traktowano jak zbrodniarzy wojennych. Pomijano milczeniem działalność szkolnictwa białoruskiego w czasie wojny, teatru, wydawnictw oraz białoruskich organizacji takich, jak Białoruska Samoochowa i Sajuz Biełaruskaj Moładzi.

Jerzy Turonek, podejmując temat II wojny światowej, nie był w łatwej sytuacji, bowiem jak stwierdzał: „змаганне з палітызацыяй гісторыі патрабавала не галаслоўных сцвярджэнняў і пярэчанняў, а дакументаваных, канкрэтных доказаў. Такую магчымасць давалі захаваныя ў варшаўскіх архівах калекцыі дакументаў міністэрства акупаваных усходніх абшараў, райхсфюрэра СС Гімлера і польскага падполля, а таксама матэрыялы Нюрнбергскіх працэсаў над ваеннымі злачынцамі і службоўцамі нямецкага кіраўнічага апарату. Важнай крыніцай інфармацыі былі нямецкія і беларускія перыёдыкі і ўрэшце перапіска з некаторымі удзельнікамі тагачасных падзей. Выкарыстаныя матэрыялы дазволілі адмовіцца ад апрыёрнай акцэптацыі выказванняў пасляваенных гісторыкаў і крытычна разгледзець пытанні акупацыі не толькі праз прызму зацікаўлення Масквы, Берліна і Варшавы, але перш за ўсё з улікам беларускага нацыянальнага інтарэсу» [Туронак 2010: 192-193]. W 1986 r. Jerzy Turonek obronił rozprawę doktorską „Białoruś pod okupacją niemiecką 1941 – 1944”, która ukazała się drukiem w 1989 r. i w 1993 r. [Turonek 1989; 1993]

Od lat 70. zbierał materiały do biografii jednego z prekursorów ruchu białoruskiego – Wacława Iwanowskiego. W 1992 r. ukazała się jego książka „Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi” [Turonek 1992]. Obie prace stały się bestsellerami ze względu na powszechny wzrost zainteresowania Białorusią, a jednocześnie niedosyt publikacji o niej.

Odrodzenie narodowe w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej w połowie lat 80. oraz powstanie Białorusi jako niepodległego państwa w 1991 r. przyczyniły się także do zainteresowania badaniami Jerzego Turonka przez tamtejszych badaczy rodzimej historii. Na język białoruski przetłumaczono obie jego książki [Туронак 1993; 2006a]. W jego domu gośćmi zaczęli bywać młodzi historycy z Białorusi. Metody badawcze, związane z kwerendami biblioteczno-archiwalnymi, poszerzone o docieranie do świadków historii, stosowane przez Jerzego Turonka, zostały przejęte przez młodszych badaczy najnowszej historii Białorusi.

Wokół Jerzego Turonka, jak wokół instytucji grupowali się młodzi badacze historii Białorusi, by nauczyć się od niego metodyki badawczej, wymienić się refleksjami i myślami, usłyszeć wskazówki i krytyczne zdania. Jerzy Turonek we wspomnieniach przytoczył przykład jednego z białoruskich studentów, który zwrócił się do niego z prośbą: „Буду беларускім гісторыкам, але не хачу быць марксісцкім гісторыкам. Якую метадалогію доследаў рэкамендуеце?».  Адказаў яму: «Калі распрацоўваеце нейкае пытанне, бярыце пад увагу ўсе даступныя факты – прыемныя для нас і непрыемныя, адсейвайце мякіну і аналізуйце даставерны матэрыял» [Туронак 2010: 176]. Wyrazem wdzięczności białoruskich „uczniów” były wydane jego prace na Białorusi „Беларуская кніга пад нямецкім кантролем 1939-1944” (Minsk 2002), „Людзі СБМ” (Vilnia 2006), „Мадэрная гісторыя Беларусі” (Vilnia 2006, 2008) oraz wspomnienia „За кардонам Бацькаўшчыны” (Minsk 2010).

W 2010 r. staraniem jednego z mińskich „uczniów” Jerzego Turonka – Hienadzia Sahanowicza ukazały się jego wspomnienia „За кардонам Бацькаўшчыны». Ujawnia się w nich osobowość autora oraz jego zainteresowanie historią Białorusi [Глагоўская 2011: 46-48]. Michaś Skobła, białoruski poeta, dziennikarz i krytyk literacki był pełen zachwytu, czytając naukowe prace Jerzego Turonka: „Усе кнігі чыталіся запойна. Чытаў і думаў – гэта ж адзін чалавек зрабіў работу за цэлы інстытут, прычым не маючы папярэднікаў, ідучы па цаліку. Асоба!» [Скобла 2011: 31]. Wspominał, jakim powodzeniem w Mińsku cieszyła się książka Jerzego Turonka „Białoruś pod okupacją niemiecką”, przetłumaczona na język białoruski: „Памятаю, як на маіх вачах у менскай кнігарні «Светач» людзі стаялі ў чарзе, каб набыць ягоную «Беларусь пад нямецкай акупацыяй» у кідкай бел-чырвона-белай вокладцы. І бралі па дзве, па тры – сабе і сябрам. Дайце веры, навуковая кніга стала сапраўдным бестселерам!» [Скобла 2011: 31].

Jerzy Turonek był świadkiem przełomowych wydarzeń w życiu społeczno-politycznym Europy Wschodniej, jakie wywołała II wojna światowa. Obserwował zmieniające się reżimy, granice państwowe, relacje międzyetniczne i międzywyznaniowe: «З верасня 1939 г. да ліпеня 1944 г. хіба з пяць ці шэсць разоў змяніліся акупацыйныя рэжымы там дзе я пражываў. Пражытага мною акупацыйнага досведу я потым не знайшоў у савецкай гістарыяграфіі. Там усё было чорнае або белае. Найважнейшым аднак стымулам для мяне было даследаванне нацыянальнай свядомасці і нацыянальнай беларускай ідэі сярод беларускага насельніцтва, якому прыйшлося выносіць цяжкія выпрабаванні з боку польскай, савецкай, нямецкай уладаў. Я не быў ані дня на тадышняй  акупаванай Беларусі. У гэтым часе жыў і вучыўся ў Вільні. Але і сёння не магу чытаць хлусні наконт тадышняй складанай сітуацыі, у якой апынуліся беларускія эліты і наш народ. Я лічу, што І і ІІ сусветныя войны зрабілі велізарны ўплыў на фарміраванне беларускай свядомасці насельніцтва. На жаль, перыяд другой сусветнай вайны я называю часам нашай грамадзянскай вайны. З-за палітычных розніц дзесяткі тысяч беларусаў ваявалі па двух баках барыкады. Знішчаліся ўзаемна і гінулі» [Юры… 2004: 1].

Trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem Eugeniusza Wappy, redaktora naczelnego tygodnika Białorusinów w Polsce „Niva” („Ніва”): «Беларускай гістарыяграфіі ў Беларусі і Польшчы, але і беларусаведаў ва ўсім свеце, нельга сёння ўявіць без асобы Юры Туронка» [Юры… 2004: 1]. Stał się encyklopedyczną postacią [Беларусь… 1995: 708-709; Янушкевіч 2001: 543].

Na zainteresowanie historią Białorusi przez Jerzego Turonka złożyło się kilka powodów. Wywodził się z białoruskiej inteligenckiej rodziny, zaangażowanej w ruch narodowy w okresie międzywojennym. Jego ojciec Bronisław Turonek, urodzony w 1896 r. w Piestunach (gmina Nowy Pohost) był jednym z założycieli Białoruskiego Związku Akademickiego (Biełaruski Studencki Sajuz) na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, redaktorem naczelnym białoruskiej chadeckiej gazety „Krynica”. W 1926 r. ukończył studia medyczne i od 1928 r. pracował jako lekarz w Duksztach [Чачуга 2000: 44: 5; 45: 8; Туронак 1990]. Matka – Maria Reszeć, urodzona w 1905 r. w Ruszczanach koło Choroszczy na Białostocczyźnie, była siostrą ks. Józefa Reszecia, który był białoruskim działaczem narodowym [Чачуга 2000: 46: 4; Туронак 1990: 48-49].

Jerzy Turonek urodził się 27 kwietnia 1929 r. w Wilnie (oficjalne data i miejsce urodzin J. Turonka: 26.04.1929 r. Dukszty [Янушкевіч 2001: 543]), a dzieciństwo spędził w Duksztach [Туронак 2010: 20]. W  rodzinnym domu w Duksztach na ścianach wisiały portrety Kazimira Swajaka (ks. Kostantego Stepowicza), Franciszka Bohuszewicza, Janki Kupały, Jakuba Kołasa [Чачуга 2000: 47: 4]. W domu rozmawiano po białorusku [Туронак 1990: 53]. Rodzice kontaktowali się z działaczami białoruskimi. Jerzy Turonek rozpoczął naukę w polskiej szkole w Duksztach, a następnie po włączeniu Dukszt do Litwy pod koniec października 1939 r. uczył się w szkole litewskiej. Naukę kontynuował w gimnazjum litewskim w Wilnie w czasie okupacji niemieckiej. Jak wspominał: „спрыяла ўмацненню маёй беларускай самасвядомасці. Справа ў тым, што літоўская школа была вельмі нацыяналістычная. Там вучылі любіць свой народ. Для іх гэта была Літва, для мяне – Беларусь» [Чачуга 2000: 47: 4].

Po wojnie Jerzy Turonek kontynuował naukę w białostockim liceum, w którym pewnego razu opowiadał o bitwie pod Grunwaldem tak, jak uczono go w gimnazjum litewskim w Wilnie:  „Там за такі адказ я, магчыма, атрымаў бы «выдатна», а тут, у польскім ліцэі, я зарабіў двойку, а найбольш балючы быў супольны рогат вучняў і настаўніка. (…) У беластоцкім ліцэі, да дукштанска-віленскіх назіранняў далучыўся яшчэ крытыцызм да гістарычных «ісцін», фабрыкаваных паклоннікамі палітычнай «праўды» на ўжытак бягучай прапаганды. Гэты крытыцызм застаўся мне на ўсё жыццё» [Чачуга 2000: 47: 4].

Jerzy Turonek nie wybrał studiów historycznych. Po maturze studiował ekonomię w Akademii Handlowej w Szczecinie i w Szkole Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, którą ukończył w 1952 r. i rozpoczął tam pracę naukowo-dydaktyczną jako asystent. W 1956 r. otrzymał pracę w piśmie „Rynki Zagraniczne”, zajmując się rynkiem produktów chemicznych.

W lutym 1956 r. w radio usłyszał informację o powstaniu Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (BTSK) w Białymstoku. 13 maja 1956 r. z grupą znajomych założył warszawski oddział BTSK, którego został przewodniczącym. Działalność społeczna na niwie białoruskiej przyczyniła się do zainteresowania naukowego ruchem białoruskim: „Мая навуковая дзейнасць выйшла з грамадскіх зацікаўленняў» [Чачуга 2000: 48: 4]. Tłumaczył swoje zainteresowania potrzebą poznania przeszłości i współczesności Białorusi jako ojczyzny rodziców: „Я ніколі ня жыў у Беларусі, толькі зрэдку, у летні час, наведваў бацькавых сваякоў на Браслаўшчыне і матчыных на Беласточчыне. З гэтай прычыны, па сутнасьці, ніколі ня меў магчымасьці канфрантаваць ідэалізаванае хатняе нацыянальна-арыентаванае выхаваньне зь беларускімі рэаліямі – у даваенныя дзіцячыя гады на гэта было зарана, а пазьней – амаль немагчыма. У гэтых абставінах нічога не давалі літоўскія і польскія школы, няшмат скарыстаў і з бацькавай бібліятэкі, якая згарэла падчас ваенных дзеяньняў у ліпені 1944 г. Усё ж ніколі не пакідала мяне жаданьне пазнаць мінуўшчыну і сучаснасьць Беларусі – сапраўднай радзімы маіх бацькоў, якая мне была ўжо толькі ўяўнай бацькаўшчыный» [Туронак 2006b: 10].

Jerzy Turonek początkowo (pracując na SGPiS) zainteresował się stanowiskiem gospodarki rolnej na ziemiach białoruskich w okresie międzywojennym. Jednak nie mieściło się to w ówczesnych planach oficjalnych instytucji naukowych w Polsce i w BSRR.

Powstanie BTSK z siedzibą Zarządu Głównego w Białymstoku i również tam tygodnika białoruskiego „Niva” przyczyniły się do zainteresowania białoruskim ruchem narodowym na Białostocczyźnie: „Гэтая падзея ўзбудзіла маю зацікаўленасьць гісторыяй беларускага нацыянальнага руху на Беласточчыне, яго пачынальнікамі і дзеячамі. Аднак такія пытаньні не ўкладваліся ў пляны катэдраў ці інстытутаў, не адпавядалі яны і задачам БГКТ, таму давялося працаваць самастойна, безь нічыёй інспірацыі і фінансавай дапамогі, з марнай надзеяй на магчымасьць публікацыі дасьледчыцкіх вынікаў» [Туронак 2006b: 10].

Działając w BTSK, zainteresował się głównie szkolnictwem białoruskim. Owocem jego dociekań naukowych stały się następujące prace: „Нарыс развіцця школьніцтва на Беласточчыне ў 1773-1939 гг.» («Навуковы зборнік» 1974), „Okupacyjna polityka szkolna w Okręgu Białostockim (1941-1944)” „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1976, nr 3(73), s. 307-332), „Школа на Свентаерскай вуліцы» («Беларускі каляндар» 1978), «Беларускае школьніцтва на Беласточчыне ў пасляваенны перыяд» (Беласток 1976).

W połowie lat 70. Jerzy Turonek zajął się historią białoruskiego ruchu narodowego na przełomie XIX i XX w. i jednym z jego pionierów – Wacławem Iwanowskim: „Мне хацелася перш за ўсё высветліць сапраўдную ролю у гэтым руху Вацлава Іваноўскага, якога абміналі, прыніжалі, а нават аплёўвалі беларускія гісторыкі і публіцысты – савецкія і іншыя» [Чачуга 2000: 50: 4]. Jerzy Turonek wskazał na inspirujący wpływ profesora Ściapana Aleksandrowicza z Mińska na wybór tematyki badawczej: «На зацікаўленьні гэтым дзеячом паўплывалі перш за ўсё размовы з прафесарам БДУ Сьцяпанам Александровічам, які бадай упершыню раскрыў мне яго ролю  і значэньне ў працэсе змаганьня за дзяржаўнасьць Беларусі, за што абвінавачваўся  ўладамі БССР ва ўсіх магчымых грахах і быў імі асуджаны на вечны нябыт у народнай памяці. Гэта інтрыгавала і будзіла жаданьне праверыць закіды супраць Іваноўскага. Пачаліся досьледы яго дзейнасьці ў Пецярбургу, Вільні, Варшаве і Менску – вывучаліся архіўная дакумэнтацыя, пэрыёдыкі, успаміны і рэляцыі сьведкаў, што дазволіла абгрунтаваць беспадстаўнасьць многіх хлусьлівых прыёмаў беларускіх савецкіх публіцыястаў» [Туронак 2006b: 11].

We wstępie do książki o Wacławie Iwanowskim uzasadniał swoje zainteresowanie tym działaczem: „Postać Iwanowskiego została wykreślona z historii białoruskiej kultury i ruchu narodowego. Zgodnie z wytycznymi komunistycznych władców Białorusi przedstawiano go jako wroga ludu, agenta polskiego bądź niemieckiego, grabieżcę i potwora kąpiącego się w ludzkiej krwi. W mińskich kołach naukowych mówiono o nim po cichu. (…) Budziło  to mój sprzeciw i stymulowało podjęcie samodzielnych badań. Zacząłem je w końcu lat 70. od żmudnej, lecz pasjonującej kwerendy w polskich archiwach i bibliotekach, od korespondencji i rozmów z osobami, które znały i współpracowały z Wacławem Iwanowskim” [Turonek 1992: 6].

Jerzy Turonek dzięki zastosowanej metodologii zdołał obiektywnie zbadać życie i działalność Wacława Iwanowskiego. Wykorzystał i łączył wiele metod badawczych: analizował źródła archiwalne, prasę oraz wspomnienia i relacje świadków. Zanim ukazała się jego książka biograficzna „Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi” (Warszawa 1992) publikował ją we fragmentach w postaci artykułów m.in. w wydawnictwach Instytutu Slawistyki PAN, czemu sprzyjał ówczesny jego dyrektor profesor Bazyli Białokozowicz. Ukazały się wówczas m.in.: „Wokół genezy „Dziadźki Antona” (Slavia Orientalis” 1983, nr 3), „Z dziejów białoruskiego ruchu wydawniczego w latach 1902-1905” („Studia polono-slavica-orientalia. Acta litteraria” 1985, t. IX), „Geneza i autorstwo pierwszego elementarza białoruskiego” („Slavia Orientalis” 1986, nr 3), „Działalność białoruskiego wydawnictwa „Zahlanie sonca i u nasza akonca” w Petersburgu (1906-1914)” („Studia polono-slavica-orientalia. Acta litteraria” 1992, t. XII).

Jerzy Turonek, funkcjonując zawodowo poza środowiskiem akademickim, miał niewielkie możliwości przekazywania swej wiedzy białorutenistycznej młodemu pokoleniu. Mimo, że powstanie Katedry Filologii Białoruskiej na Uniwersytecie Warszawskim w 1956 r. było jednym z głównych postulatów grupy, organizującej warszawski oddział BTSK, Jerzy Turonek nie znalazł się wśród jej pracowników i badania białorutenistyczne prowadził niezależnie od tej instytucji naukowo-dydaktycznej. Młodzież, przychodząca do siedziby BTSK w Warszawie, nie była szczególnie zainteresowana poszerzaniem wiedzy na tematy białoruskie, co było celem działalności Jerzego Turonka: „Асноўнай задачай нашай арганізацыі я лічыў працу з моладдзю, ад нацыянальнага стаўлення якой у многім залежала будучыня руху на Беласточчыне. Пераважную яе частку складалі студэнты розных вышэйшых навучальных устаноў, некаторыя працавалі на варшаўскіх мерапрыемствах. Бадай усе паходзілі з беларускіх вёсак Беласточчыны, вырасталі ў прымітыўных умовах, вучыліся пасля вайны і ўжо не адчувалі кроўнай сувязі з Беларуссю і яе народам. Іх нацыянальную адметнасць абумоўлівала праваслаўнае веравызнанне і традыцыя, а асноўным імкненнем было лепшае жыццё ў горадзе. У такім становішчы для многіх юнакоў і дзяўчат беларускае нацыянальнае пытанне мела другараднае значэнне, не было іх жыццёвым арыенцірам» [Туронак 2010: 143].

Wspominając młodzież studencką, głównie absolwentów liceów białoruskich w Bielsku Podlaskim i w Hajnówce, bywającą w warszawskim oddziale BTSK w połowie lat 60. stwierdzał, że: „іх нацыянальная адметнасць была цмяная, на што ў значнай меры ўплывала школьнае выхаванне ў духу польскага патрыятызму. Нашы спробы прывіць ім беларускую нацыянальную свядомасць не давалі станоўчых вынікаў, і толькі невялікая іх частка пасля заканчэння вучобы актыўна працавала на беларускай ніве» [Туронак 2010: 157].

Dopiero, gdy w latach 80. powstał białoruski ruch studencki (BAS – Biełaruskaje Abjadnannie Studentau), będący w opozycji do BTSK, Jerzy Turonek, mający na swym koncie znaczące osiągnięcia w badaniach nad nieznaną historią Białorusi, stał się autorytetem dla zrzeszonej w nim młodzieży. W 1985 r. Anna Kondratiuk (studentka filologii białoruskiej Uniwersytetu Warszawskiego) i Walenty Selwiesiuk (student Akademii Sztuk Pięknych) zaprosili Jerzego Turonka na rocznicę Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL), aby opowiedział zebranych studentom historię BRL, o której dotychczas się nie mówiło (poza kręgami emigracyjnymi). Jerzy Turonek cieszył się wówczas zaufaniem białoruskiej młodzieży studenckiej, miał jej wiele do zaoferowania – głównie wiedzę historyczną, niedostępną w podręcznikach polskich i białoruskich. Był zapraszany na otrzęsiny studentów białoruskich, na rajdy i imprezy („Kupalle”) studenckie, na wykłady Białoruskiego Uniwersytetu Ludowego w Białymstoku, na zjazd studentów białoruskich w Bielsku Podlaskim (23 marca 1987 r.) [Туронак 2010: 170-171].

W 1988 r. na prośbę studenta historii Uniwersytetu Warszawskiego Eugeniusza Wappy przygotował makietę z zakazanymi wierszami Janki Kupały, pracami Jauhiena Kałubowicza „Ajcy BSSR i ichny los” i „Akt 25 sakavika”, które ukazały się w postaci odrębnych broszur. Były one rozpowszechniane na spotkaniach BAS-u i w środowisku mniejszości białoruskiej w Polsce. Przedstawiały nieznane wcześniej fakty.

Jerzy Turonek pomagał także w wydaniu śpiewników białoruskich. W 1985 r. przekazał studentce filologii białoruskiej UW Maryli Bazyluk kasetę z piosenkami białoruskimi Danczyka, otrzymaną z Londynu. Stała się ona podstawą do wydania pierwszego śpiewnika białoruskiego. W 1989 r. przepisał także na maszynie popularne piosenki białoruskie i wydał śpiewnik „Haryć vohniszcza” (w nakładzie 400 egzemplarzy) [Туронак 2010: 172-173].

Jerzy Turonek stał się niekwestionowanym autorytetem dla pokolenia studentów połowy lat 80. i początkujących wówczas badaczy historii Białorusi. Wygłaszał referaty, w których prezentował wyniki badań nad historią Białorusi. Udzielał rad i pomocy studentom, głównie Uniwersytetu Warszawskiego, podejmującym tematykę białoruską przy pisaniu prac magisterskich. Wśród nich wspomina Marylę Bazyluk, Lilę Buryło, Eugenię Szymczuk, Annę Matysiuk [Туронак 2010: 173-174]. Maryla Bazyluk z filologii białoruskiej pisała pracę magisterską o „naszaniucu” Eugeniuszu Chlebcewiczu, Eugenia Szymczuk z politologii – o międzynarodowej polityce Białoruskiej Republiki Ludowej, Alicja Pietruczuk z prawa – o koncepcjach państwowości białoruskiej w latach 1915-1921, Eugeniusz Wappa z historii – o działaczu białoruskim Fabianie Akińczycu. Młodym badaczom udzielał cennych konsultacji, których ze względu na brak stosownej wiedzy białorutenistycznej nie mogli udzielić im uniwersyteccy promotorzy; wskazywał źródła i udostępniał zgromadzone przez siebie materiały.

W pamięci Jerzego Turonka pozostali także inni ówcześni studenci: Mikołaj Wawrzeniuk, Jerzy Leszczyński, Alina Wasiluk, Bogdan Simonienko, Alina Jakimiuk [Туронак 2010: 174]. Część z nich dotychczas pozostaje związana z ruchem białoruskim w Polsce, zwłaszcza na Białostocczyźnie.

Także młodzi pracownicy naukowi i badacze historii Białorusi, którzy w drugiej połowie lat 80. zajęli się tematyką białoruską, zgłaszali się do Jerzego Turonka w celach konsultacyjnych. Zawsze mogli liczyć na jego pomoc w udostępnieniu materiałów bądź na wskazówki, gdzie ich należy szukać. Udzielał także rad metodologicznych w podejściu do konkretnego tematu. Uważam się za „uczennicę” Jerzego Turonka w zakresie badań białorutenistycznych. Kontakt do niego otrzymałam od Aleksandry Bergman [Глагоўская 2011: 46]. Wielokrotnie udzielał mi cennych wskazówek, udostępniał materiały. Znajomość zawarta na początku lat 90. oraz współpraca z Jerzym Turonkiem zaowocowała wieloma moimi publikacjami. Po raz pierwszy konsultowałam z nim swój artykuł o białoruskich wydawnictwach religijnych, kiedy niewiele jeszcze wiedziałam o białoruskich wydawnictwach emigracyjnych, ale wiedziałam już, że w okresie międzywojennym w II Rzeczypospolitej wydawano wiele literatury religijnej w języku białoruskim, którą przeglądałam w bibliotekach Mińska, Wilna i Warszawy. Zorganizowana w 1993 r. na Uniwersytecie Gdańskim konferencja, poświęcona kwestii narodowej i religijnej pomijała Białorusinów, gdyż nie było wówczas kompetentnych osób, które przedstawiłyby tą kwestię w odniesieniu do Białorusinów. Wskazując na ten problem w dyskusji, zostałam zaproszona do napisania artykułu o takiej tematyce [Głogowska 1994]. Aby wywiązać się należycie z zadania uznałam, że jedyną osobą, z którą mogę skonsultować to zagadnienie, był Jerzy Turonek. Wcześniej czytałam jego artykuły w „Nivie” i w „Kalendarzach białoruskich” oraz słuchałam jego wykładów na studenckich spotkaniach.

Dzięki inspiracjom i rozmowom oraz pomocy ze strony Jerzego Turonka powstały moje artykuły o Łukaszu Dziekuć-Maleju, ks. Janie Siemaszkiewiczu (Jance Bylinie), Piotrze Sierhijewiczu, Mikołaju Dworzeckim, Bazylim Kajce, Jazepie Najdziuku, Marianie Pieciukiewiczu. Opracowując do wydania listy oraz wspomnienia Mariana Pieciukiewicza oraz Anieli i Weroniki Kotkowiczanek wielokrotnie korzystałam z konsultacji i jego cennych wskazówek. Podobnie pisząc książkę o Białorusinach na Wybrzeżu Gdańskim, wielokrotnie zwracałam się do niego z pytaniami i wątpliwościami.

Po ukazaniu się mojej książki „Stosunki polsko-białoruskie w XX wieku. Od Imperium Rosyjskiego do Unii Europejskiej” (Białystok 2012) otrzymałam list od Jerzego Turonka, w którym pisał o niej: „гэта дасюль не спатыканая энцыклапедыя беларуска-польскіх палітычных абумоўленняў і суадносін, пры тым шчасліва вытрыманая ў спакойнай навуковай танацыі з удачнымі каментарамі. Ад падобнай распрацоўкі часта толькі адзін крок да адлюстравання польскіх ці беларускіх рацыяў, чаго я баяўся чытаючы Вашу кнігу. Лічу, што Вы добра справіліся з гэтым пытаннем, хаця ў некаторых выпадках можна спадзявацца зачэпак рэцензентаў. З цэлага сэрца віншую Вас з гэтым навуковым дасягненнем, жадаю сэнсоўных водгукаў, ну і перавыдання на беларускай мове» [Туронак 2013].

Goście Jerzego Turonka porównują go do instytucji, w tym uniwersytetu, zaś jego otwarty dom przypomina wcześniejsze podobne domy, które odegrały niemałe znaczenie w historii Białorusi: „Наш варшаўскі сябар – чалавек выразна  рацыяналістычнага складу, дакладнага лагічнага, стала і напружана засяроджанага над Справай, якой упарта і плённа слугуе. (…) Колькі ж нашага брата (…) пераступала гасцінны парог светлае аднапакаёўкі на пагорыстай варшаўскай вуліцы. (…) І як смачна і востра гамоніць і мроіцца там гасцяванцам з гаспадаром пра Беларусь і Беларушчыну – пра тую ўпартую Краіну, што скрозь не хоча паміраць. Адрас варшаўскага Беларуса… Адраджэнне беларускае ведае нямала падобных адрасоў – у адной асобе, пад адным дахам: нашыя і гісторыя, і культура, і навука, і універсітэт, і энцыклапедыя, нашая царква, словам, «нашае ўсё» – з чаго наталяемся, падмацоўваем аслабелыя сілы, чэрпаем веру і надзею ў глухую пару бeзнадзейшчыны. Кватэра Браніслава Эпімах-Шыпілы ў Пецярбургу, пакойчык Івана Луцкевіча на віленскай Пагулянцы, «лясная хатка» Зоські Верас у ваколіцах Вільні, маскоўскі адрас Мікалая Улашчыка… Цяпер вось – варшаўская Тамка…» [Каўкa, Мальдзіс 1999: 30].

Helena Głogowska

Bibliografia:

• Głogowska Helena, 1994, Białoruskie wydawnictwa religijne w II Rzeczypospolitej a białoruski ruch narodowy, w: Naród i religia. Materiały z sesji naukowej, red. Tadeusz Stegner, Gdańsk: „Granit”, s. 137-152
• Głogowska Helena, 1996, Stan badań nad historią Białorusi XX w. w Polsce, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 1(5), s. 96-107
• Turonek Jerzy, 1989, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa-Wrocław: Wydawnictwo WERS
• Turonek Jerzy, 1992, Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi, Warszawa: Warszawska Oficyna Wydawnicza „Gryf”
• Turonek Jerzy, 1993, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa: Książka i Wiedza
• Turonek Jerzy, 2000, Książka białoruska w II Rzeczypospolitej 1921 – 1939, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy
• Беларусь. Энцыклапедычны даведнік, 1995, Мінск: Беларуская энцыклапедыя
• Глагоўская Лена, 2000, Даследчыца беларускай гісторыі, w: Евреи Гродно. Очерки истории и культуры, Гродно, s. 100-105
• Глагоўская Лена, 2001, Кніжка пра беларускія кніжкі, «Ніва», nr 12, s. 5
• Глагоўская Лена, 2011, За кардонам Бацькаўшчыны, „Czasopis”, nr 3, s. 46-48
• Каўкa Аляксей, Мальдзіс Адам, 1999, Туронак Юры, „Кантакты і дыялогі”, nr 4, s. 29-30
• Каўко Аляксей, 1987, Туронак (Turonek) Юры, w: Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва, т. 5, Мінск: Выдавецтва «Беларуская савецкая энцыклапедыя» імя Пятруся Броўкі, 292
• Пецюкевіч Мар’ян (Pieciukiewicz Marian), 2005, Лісты (1956 – 1982) Listy, Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства
• Скобла Міхась, 2011, Ахоўная сцяна Беларусі, «Наша вера», nr 2, s. 30-33
• Туронак Юры, 1990, Памяці Браніслава Туронка, Нью Ёрк – Варшава: Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва
• Туронак Юры, 1993, Беларусь пад нямецкай акупацыяй, Мінск: Выдавецтва «Беларусь»
• Туронак Юры, 2006а, Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі, Мінск: «Медисонт»
• Туронак Юры, 2006b, Людзі СБМ, Вільня: Gudas
• Туронак Юры, 2006c, Мадэрная гісторыя Беларусі, Вільня: Інстытут Беларусістыкі
• Туронак Юры, 2010, За кардонам Бацькаўшчыны, Мінск: «Медысонт»
• Туронак Юры, 2013, Ліст да Лены Глагоўскай, Варшава, 4.02.
• Чачуга Ада, 2000, Сага аб Туронках, «Ніва», nr 43, s. 1, 3; nr 44, s. 5; nr 45, s. 8; nr 46, s. 4; nr 47, s. 4; nr 48, s. 5; nr 49, s. 4; nr 50, s. 4
• Юры Туронку – 75 (размова Я. Вапы з Ю. Туронкам), 2004, «Ніва», nr 17, s. 1.
• Янушкевіч Язеп, 2001, Туронак (Turonek) Юры Браніслававіч, w: Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т. 6, Мінск: «Беларуская энцыклапедыя» імя Пятруся Броўкі, 543

Streszczenie

Po II wojnie światowej w Polsce poza filologią białoruską na Uniwersytecie Warszawskim (od 1956 r.) oraz Instytutem Slawistyki Polskiej Akademii Nauk niewiele prowadzono badań w dziedzinie białorutenistyki, zwłaszcza w zakresie historii Białorusi. Nie mieściły się one w programach środowisk naukowych w Polsce. Najczęściej tematyka białoruska pojawiała się przy okazji rozważań o stosunkach polsko-radzieckich w okresie międzywojennym. Osobą, która podjęła na własną rękę badania nad najnowszą historią Białorusi, był Jerzy Turonek (ur. w 1929 r.), dziennikarz pisma „Rynki Zagraniczne” i działacz Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, przewodniczący jego oddziału warszawskiego. Publikował w białoruskim tygodniku „Niva” i w „Białoruskich Kalendarzach” oraz w pismach fachowych „Slavia Orientalis”, „Studia polono-slavica-orientalia. Acta literaria”. Badaniami naukowymi zajmował się w czasie wolnym od pracy zawodowej. Stały się one jego pasją. Interesowały go głównie Białoruś pod okupacją niemiecką oraz biografia Wacława Iwanowskiego w kontekście ruchu białoruskiego w I połowie XX w.  Wynikiem były książki: „Białoruś pod okupacją niemiecką 1941-1944” (Warszawa 1989) „Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi” (Warszawa 1992). Obie stały się bestselerami i zostały przetłumaczone na język białoruski, a ich autor – autorytetem dla pokolenia studentów i młodych badaczy historii Białorusi przełomu lat 80. i 90. XX w. Chętnie wygłaszał odczyty, udzielał rad i pomocy przy pisaniu prac magisterskich, dotyczących  kwestii białoruskich. Odrodzenie białoruskie oraz powstanie Białorusi jako niepodległego państwa przyczyniły się także do zainteresowania badaniami Jerzego Turonka po tamtej stronie granicy. W jego domu gośćmi zaczęli bywać młodzi historycy z Białorusi. Wokół Jerzego Turonka powstała swoista „szkoła”, grupująca młodych badaczy historii Białorusi. Wyrazem wdzięczności białoruskich „uczniów” były wydane jego prace „Biełaruskaja kniha pad niamieckim kantrolem 1939-1944” (Minsk 2002), „Ludzi SBM” (Vilnia 2006), „Madernaja historia Biełarusi” (Vilnia 2006, 2008) oraz wspomnienia „Za kardonam Baćkauszczyny” (Minsk 2010).

Summary

After the Second World War research on Belarusian language, history and culture was conducted only in the Department of Belarusian Philology at the University of Warsaw (since 1956), and in the Institute of Slavic Studies of the Polish Academy of Sciences. The subject was simply outside the research agenda in Poland. On occasion it was indirectly brought up when the Polish and Soviet relations in the years 1919-1939 were discussed.

The person who started his own research on the recent history of Belarus was Jerzy Turonek (b. in 1929), a journalist of the magazine –Rynki Zagraniczne” (–the Foreign Markets”), and an activist of the Belarusian Social and Cultural Society, the Chairman of its Warsaw branch.

He wrote articles for the Belarusian weekly –Niva” (the Tilth), and for the magazine –Białoruskie Kalendarze” (–the Belarusian Calendars”) and for the specialist journals –the Slavia Orientalis”, and  –the Studies polono-slavica-orientalis. Acta Literaria”. His carried out his research in his spare time and it was became his passion. He was main interest was Belarus under the German occupation and the biography of Wenceslas Ivanovski in the context of the Belarusian movement in the first half of the twentieth century, which resulted in two books: –Białoruś pod okupacją niemiecką 1941-1944” (Belarus under the German Occupation 1943-1944) published in Warszawa in 1989, and –Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi” (Waclaw Iwanowski and the Rebirth of Belarus published in     Warszawa in 1992. They both had become bestsellers and were translated into Belarusian, and their author had became an authority for the 1980s-90s generation of students and young research workers concerned with history of Belarus. He willingly gave lectures, advice and assistance in writing master’s theses on Belarusian issues. The revival Belarusian culture and the emergence of Belarus as an independent state also contributed to growing interest in Jerzy Turonk’s research interests on the other side of the border. Young historians from Belarus were frequent visitors in his house. A kind of –school” bringing together young researchers of Belarusian history arouse around Jerzy Turonek. As a token of gratitude his –followers” published a number of his works: –Biełaruskaja kniha pad niamieckim kantrolem 1939-1944” (Minsk 2002), –Ludzi SBM” (Vilnia 2006), –Madernaja historia Biełarusi” (Vilnia 2006, 2008), and the memoirs –Za kardonam Baćkauszczyny” (Minsk 2010).