Калі трапляеш у беларускую вёску, асабліва ў невялікую, што знаходзіцца далёка ад чыгункі ці буйных дарог, то часам там можна ўбачыць унікальныя прадметы быту. У Польшчы такія сустрэнеш вельмі рэдка, у асноўным толькі ў музеях народнай культуры. Тут жа на ўсход ад граніцы імі ў лепшым выпадку працягваюць карыстацца, а ў горшым яны дажываюць свой век дзесьці на падворку ці ў далёкім кутку ў шопцы.
На пачатку мінулага стагоддзя сяляне бытавыя прылады звычайна выраблялі для сябе самастойна ці звярталіся да чалавека, што ўмеў іх рабіць. Выкарыстоўваліся пры гэтым матэрыялы, якія звычайна былі пад рукой.
У вёсках не было такіх сучасных выгодаў як электрычнасць, каналізацыя і вадаправод. Пітную ваду бралі з калодца, а для яе даставы выкарыстоўвалі калодзежны журавель.
З усёй разнастайнасці спосабаў ўладкавання вонкавай часткі водазабору калодзеж-кран з’яўляецца, мабыць, самым архаічным і рамантычным і ў той жа час функцыянальным сродкам для палягчэння ўздыму вады наверх. Ён трымаецца на падставе, умацаванай у зямлі. З аднаго боку каромысла знаходзіцца вядро, а з другога – цяжкая проціўвага, які дазваляе лёгкім рухам рукі падняць ёмістасць з вадой.
Галоўной перавагай такой канструкцыі была прастата выкарыстання. Вядро з вадой можна падняць практычна без фізічнай сілы, у адрозненне ад стандартных калодзежных варот, якія ўключаюць кручэнне барабана з падвешаным цяжкім вядром. Таму карыстацца калодзежным жураўлём мог чалавек любога ўзросту і камплекцыі.
Хаця працуючыя калодзежныя жураўлі амаль зніклі з вясковага краявіду, сям-там у Беларусі яшчэ можна іх спаткаць. Напрыклад у Крамно, Бездзежы ў Драгічынскім раёне ці ў Моталі ў Іванаўскім раёне на поўдні, у Крэва на поўначы.
Даўней адным з самых заможных людзей у вёсцы быў каваль. Бо да яго звярталіся, каб падкаваць каня, зрабіць ці паладзіць неабходныя ў працы інструменты – косы, сярпы, сякеры ці малаткі. А добры каваль мог зрабіць што заўгодна. Для нагнятання паветра ў горан кавалі выкарыстоўвалі мяхі. Адзін такі знайшоў быў на закінутым хутары на Гарадзеншчыне. На жаль, ён зусім у дрэнным стане, як і сама хата, у якой шмат гадоў ніхто не жыве.
Прынцып работы гэтага меха быў такі: ставілі невысокую мураваную сценку, каля яе рабілі паглыбленне для вугалю, куды праз адтуліну ў сценцы выводзілі сапло меха, што служыў для раздзімання ў горане агню. Верх і дно меха (клапаны) былі дашчанымі і на завесах, а скураныя бакавіны – накшталт гармоніка. Прыводзіўся ў дзеянне з дапамогай драўлянага рычага на почапцы. У наш час мяхі амаль ніхто не выкарыстоўвае, хіба што нешматлікія рамантыкі-энтузіясты, на змену ім прыйшоў вентылятар з электрапровадам.
Тэкст і фота Сяргея Александровіча
