Czym żyła Białowieża sto lat temu, czyli w 1921 roku? Przede wszystkim zabliźniała wciąż rany zadane jej przez pierwszą wojnę światową. Niemcy opuścili miejscowość w końcu grudnia 1918 roku. Białowieża, wraz z otaczającą ją Puszczą Białowieską, znalazła się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Wprawdzie w połowie 1920 roku władzę na krótko przejęli w niej bolszewicy, ale o tym już powoli zapominano.
Do Białowieży ściągali nadal jej mieszkańcy, których w sierpniu 1915 roku władze carskie zmusiły do ucieczki w głąb Imperium Rosyjskiego przed nadchodzącymi wojskami niemieckimi. Znaczną część opuszczonych domów mieszkalnych i budynków gospodarczych kozacy na odchodnym spalili. W tej sytuacji trzeba było zaczynać praktycznie od zera. Wielu rodzinom przyszło się zamieszkać w ziemiankach. Borykały się one z głodem i nędzą. W nieco lepszej sytuacji były rodziny, które nie poddały się presji i postanowiły pozostać na miejscu. W czasie okupacji niemieckiej niektórzy białowieżanie wybudowali nawet nowe domy. Starsi mieszkańcy jeszcze po drugiej wojnie światowej opowiadali, że okupant wydawał zezwolenie na pozyskanie w Puszczy budulca. Sam zresztą ciął drzewa na potęgę i wywoził je do Niemiec.
Oprócz rdzennych mieszkańców do Puszczy ściągali z różnych stron kraju ludzie poszukujący pracy. Byli zatrudniani przy wycince drzew i przeróbce drewna w uruchamianych tartakach. Przyjeżdżali też liczni leśnicy, urzędnicy, handlowcy, przemysłowcy. Białowieża wyrastała na poważny ośrodek administracyjno-gospodarczy. Tutaj umieszczono siedzibę powiatu białowieskiego, który został powołany zarządzeniem z 6 listopada 1920 roku, wydanym przez Władysława Raczkiewicza – Szefa Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych. Do nowo utworzonego powiatu włączono gminy Białowieża, Masiewo i Suchopol (wyłączone z powiatu prużańskiego) oraz Połowce, Wierzchowicze, Dmitrowicze i Dworce (wyłączone z powiatu brzeskiego). Powiat białowieski wchodził początkowo w skład województwa poleskiego, ale na mocy ustawy z 4 lutego 1921 roku o unormowaniu stanu prawno-politycznego na ziemiach przyłączonych do Rzeczypospolitej przeprowadzono korektę, w wyniku której został włączony do województwa białostockiego, z utratą jednocześnie czterech gmin (Połowce, Wierzchowicze, Dmitrowicze i Dworce), które powróciły do powiatu brzeskiego. Starostą powiatu białowieskiego był Stefan Mazurkiewicz.
Z pierwszego powszechnego spisu ludności, przeprowadzonego 30 września 1921 roku, wynika, że powiat białowieski zamieszkiwało w tym czasie 17 879 osób, natomiast w samej gminie Białowieża, liczącej 70 miejscowości, mieszkały 6674 osoby. Według wyznania religijnego – w powiecie białowieskim zamieszkiwało 14 058 prawosławnych, 2363 rzymskich katolików, 1349 starozakonnych i 109 osób innych wyznań.
Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 9 sierpnia 1921 roku w Białowieży utworzono Zarząd Okręgowy Lasów Państwowych. Jego siedziba została przeniesiona z Brześcia nad Bugiem już na początku grudnia 1920 roku. Naczelnikiem ZOLP był Jan Szreders. ZOLP obejmował swym zasięgiem obszary województw nowogródzkiego i poleskiego oraz części województwa białostockiego (powiaty grodzieński, wołkowyski i białowieski). Puszcza Białowieska została podzielona na pięć nadleśnictw (okręgów): hajnowskie, starzyńskie, browskie, królewskie i świsłockie.
W Puszczy Białowieskiej rozpoczęto trwającą do 1923 roku walkę z kornikami, które rozmnożyły się w wyniku rabunkowej eksploatacji drzewostanów w czasie wojny oraz licznych pożarów. Pracami tymi kierował prof. Zygmunt Mokrzecki. Polska administracja leśna przystępowała też do organizacji pozyskiwania surowca według racjonalnych zasad. Pierwszy przetarg na sprzedaż drewna użytkowego i opałowego w podległych sobie nadleśnictwach – kossowskim, szereszewskim, szczarskim i brzeskim – ZOLP przeprowadził już 20 stycznia 1921 roku.
W marcu białowieski ZOLP zawarł umowę z firmą Brota i Cynamona na eksploatację Puszczy. Firma sprowadziła ponad stuosobową grupę internowanych w Pabianicach żołnierzy z oddziałów Symona Petlury, Borysa Peremykina, Wadimia Jakowlewa i innych dowódców – dawnych sprzymierzeńców Polski w walce z bolszewikami na froncie wschodnim. Tym samym w Białowieży zaczęła się tworzyć kolonia politycznych emigrantów ukraińskich. Wyrębem, transportem i handlem drewnem zajmowała się także firma Jungmana i Majera.
W Białowieży i okolicznych wsiach w rejonie Puszczy Białowieskiej osiedliło się również około tysiąca żołnierzy byłej białoruskiej Ludowo-Ochotniczej Armii Sprzymierzonej, dowodzonej przez gen. Stanisław Bułak-Bałachowicza, który w grudniu 1920 roku podpisał z władzami polskimi umowę o rozbrojeniu i internowaniu swoich oddziałów. Przekształcił je następnie w Firmę Eksploatacji Łąk i Lasów. Główna siedziba firmy została umieszczona w Białowieży. Gen. Stanisław Bułak-Bałachowicz wraz z bratem Józefem, jego żoną i dziećmi, w asyście ponad czterdziestu oficerów i żołnierzy, przybyli do Białowieży 21 maja 1921 roku. Gen. Stanisław Bułak-Bałachowicz zamieszkał w Domu Zarządu na terenie Parku Pałacowego, natomiast jego brat urządził się w uprzednio odremontowanym prywatnym domu Filimona Waszkiewicza na Tropince. Firma po pewnym czasie zbankrutowała i żołnierze zaczęli szukać pracy na własną rękę, znajdując zatrudnienie przeważnie przy wyrębie lasu lub w tartakach. Część byłych żołnierzy przed wybuchem drugiej wojny światowej wróciła do swych domów, część zaś wyemigrowała na zachód Europy albo za ocean – przeważnie do Argentyny. Nieduża grupa potomków białowieskich bałachowców mieszka na tym terenie do dzisiaj.
Na Stoczku (część Białowieży) i w założonych przez Niemców Grudkach (osada w pobliżu Białowieży) uruchomiono tartaki, które zaczęły produkować głównie materiał tarty iglasty. W Białowieży zbudowano kompleks budynków, w którym najpierw ulokowano siedzibę Nadleśnictwa Browskiego, a od 1924 roku Nadleśnictwa Białowieża.
Lasy Państwowe przystąpiły też do urządzenia lasów w okręgu białowieskim. Urządzenie zakończono prowizorycznie w 1923 roku, a definitywnie trzy lata później.
Duży napływ ludności wyznania katolickiego wymagał budowy własnej świątyni. Nim to jednak nastąpiło, w styczniu 1921 roku rozpoczęto odprawianie nabożeństw katolickich w sali jadalnej dawnego pałacu carskiego w Białowieży. Kaplica funkcjonowała tutaj do czasu wybudowania kościoła rzymskokatolickiego w 1934 roku. Prace nad jego projektem rozpoczął jeszcze w 1921 roku architekt Borys Zinserling z Warszawy. Ukończył go 21 października tego samego roku. Projekt został zaakceptowany przez Kurię Wileńską 25 listopada 1926 roku, a zatwierdzony przez Ministerstwo Robót Publicznych w Warszawie 13 kwietnia 1927 roku.
W trosce o bezpieczeństwo publiczne w lutym 1921 roku utworzono w Domu Jegierskim w Białowieży Komendę Powiatową Policji Państwowej, a przy niej agenturę Wydziału IV D (tzw. defensywa polityczna), którą kierował posterunkowy F. Fajkowski. Po zniesieniu w 1922 roku powiatu białowieskiego, Komenda została zamieniona na Posterunek Policji Państwowej.
W tym samym czasie organizowano również służbę zdrowia. Lekarzem powiatowym w Białowieży z początkiem lutego mianowano dr. Mieczysława Skorupskiego. Na początku kwietnia na stacji kolejowej uruchomiono prywatną łączność telegraficzną. A Roman Zdankiewicz w spalonym i odbudowanym po wojnie budynku murowanym w Białowieży otworzył „Hotel pod Żubrem”, w którym mieściła się także restauracja.
W maju 1921 roku w całym kraju prowadzono walkę z księgosuszem wśród bydła. Choroba ta nie ominęła także powiatu białowieskiego, choć nie osiągnęła ona na tym terenie poważniejszych rozmiarów. Z chorobą walczono głównie przez szczepienie sztuk narażonych na zarażenie. Surowicę podano około dwustu krowom. Walka z księgosuszem zakończyła się pomyślnie w listopadzie.
Wiosną 1921 roku w sferach rządowych powstał projekt utworzenia w Białowieży ośrodka reprezentacyjnego głowy państwa. Powołano w tym celu komisję międzyministerialną. Jej członkowie na spotkaniu w Białowieży w dniach 4-6 maja zastanawiali się nad tym, jaką część majątku miejscowości przeznaczyć na ów cel. W zasadzie chodziło o pałac carski. W spotkaniu wzięli udział: Konstanty Jakimowicz – dyrektor Departamentu Budowlanego, Kazimierz Skórewicz – naczelnik Zarządu Gmachów Reprezentacyjnych RP, Jarosław Wojciechowski – naczelnik Wydziału Muzeów i Zabytków, Stanisław Car – szef Kancelarii Naczelnika Państwa, mjr Adolf Maciesza i Jan Szreders – naczelnik Zarządu Okręgowego Lasów Państwowych w Białowieży. Po rozważeniu wszelkich za i przeciw postanowiono sprawę odłożyć na jakiś czas. Do realizacji pomysłu przystąpiono dopiero w 1929 roku.
Tymczasem 1 lipca 1921 roku w białowieskim pałacu została otwarta Szkoła Instruktorów Wychowania Fizycznego i Obóz Wakacyjny dla chłopców w wieku 12–18 lat. Ich organizatorem był Departament Wychowania Fizycznego YMCA w Warszawie. Zajęcia w szkole rozpoczęło 22 słuchaczy, w obozie natomiast sześćdziesięciu chłopców, z których część zamieszkała w namiotach. W szkole odbywały się wykłady i praktyczne ćwiczenia. Słuchacze wstawali o godzinie siódmej. Po porannej gimnastyce uprawiali różne dyscypliny sportowe (piłka nożna, siatkówka, koszykówka, palant amerykański, walka wręcz, krokiet i inne). Później zwiedzali Puszczę, łapali ryby w Narewce. Dla chętnych organizowano lekcje języka angielskiego. Na spoczynek udawano się o godzinie dwudziestej drugiej. Komendantem Szkoły i Obozu był Messing, zaś kierownikiem sportowym Bedford, trener amerykańskiej reprezentacji piłki nożnej. Utrzymanie i pobyt w Białowieży kosztował 10 tysięcy marek miesięcznie. W 1922 roku obóz został przeniesiony do Włodawy nad Bugiem.
W lecie 1921 roku Białowieża po raz pierwszy zetknęła się z ogólnopolską imprezą sportową. W dniach 23-25 lipca w kraju odbył się pierwszy po wojnie turystyczny rajd samochodowy, zorganizowany przez Automobilklub Polski. Około pięćsetkilometrowa trasa prowadziła z Warszawy (start w Markach) do Białowieży i z powrotem. Startowało sześć samochodów. Zwyciężył inż. Tadeusz Heyne, jadący samochodem Dodge.
Na szczeblu ministerialnym trwały wciąż rozmowy i plany związane z eksploatacją zasobów Puszczy Białowieskiej. W lipcu prasa krajowa donosiła, że minister skarbu Jerzy Michalski powiadomił ministra rolnictwa i dóbr państwowych o podjęciu przez konsorcja zagraniczne starań o eksploatację Puszczy oraz że istnieje projekt sprzedaży jednemu z koncernów do pięciuset tysięcy metrów sześciennych drewna rocznie w ciągu dwudziestu lat. Naciskano też na przyspieszenie prac nad urządzeniem Puszczy Białowieskiej i sporządzeniem planów gospodarczych. W tym celu przyjeżdżał do Białowieży minister rolnictwa dr Józef Raczyński wraz z dyrektorem Departamentu Leśnictwa Janem Miklaszewskim i starszym referentem K. Bielańskim. W dniach 20-22 sierpnia przeprowadzili oni rozmowy z naczelnikiem ZOLP Janem Szredersem. Z kolei w dniach 17 i 18 września w Hajnówce i Białowieży gościł Henryk Strasburger – kierownik Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Towarzyszyli mu Julian Dąbrowski – dyrektor Departamentu Przemysłowego MPiH oraz Wacław Paszkowski – kierownik Likwidacji Demobilu Wojskowego przy MPiH. Celem wizyty było zapoznanie się na miejscu ze stanem przemysłu drzewnego oraz wyrębem drewna w Puszczy Białowieskiej.
W tym samym czasie trwały starania polskich przyrodników o utworzenie w Puszczy Białowieskiej rezerwatu leśnego, który chroniłby jej najcenniejsze pod względem przyrodniczym partie. We wrześniu do Białowieży zjechała komisja w składzie prof. Władysław Szafer, prof. Stanisław Sokołowski i prof. Bolesław Hryniewiecki, której celem było realne wyznaczenie granic rezerwatu leśnego. 28 grudnia w Warszawie odbył się IV Zjazd Państwowej Komisji Ochrony Przyrody, na którym Władysław Szafer wygłosił referat o stanie sprawy rezerwatu leśnego w Białowieży, a następnego dnia w Departamencie Leśnictwa Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych odbyła się konferencja, na której postanowiono utworzyć w Puszczy Białowieskiej następujące rezerwaty: 1) rezerwat ścisły w Nadleśnictwie Browskim (oddziały 258, 288, 289, 319, 344 i 345); 2) rezerwat ścisły sosnowy w Nadleśnictwie Królewskim (oddziały 814 i 836); 3) rezerwat ścisły jodłowy w Cisówce (oddział 561); 4) rezerwat częściowy w Nadleśnictwie Browsk z drzewostanów położonych na północ od Polany Białowieskiej, przechodzący na zachód przez rzekę Narewkę do Nadleśnictwa Hajnówka (obejmując w nim oddziały 221 i 253); 5) rezerwat częściowy, biegnący pasem wzdłuż drogi Hajnówka – Białowieża szerokości 500 metrów po obu stronach (o powierzchni 1566,05 ha). Dwa z tych rezerwatów (pierwszy i czwarty) stały się zalążkiem Parku Narodowego w Białowieży, który utworzono oficjalnie w 1932 roku.
Puszcza Białowieska powoli stawała się też obiektem zainteresowania licznych uczonych-przyrodników, którzy pragnęli przeprowadzić w niej różnokierunkowe badania naukowe. Ich bazą wypadową do Puszczy była Białowieża. W drugiej połowie sierpnia 1921 roku zawitał do niej m.in. prof. Jan Prüffer, kierownik Zakładu Zoologii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, który przeprowadził na tym terenie zbiór motyli. Natomiast na przełomie sierpnia i września w Puszczy zbierał chrząszcze Stefan Keler z Politechniki Lwowskiej.
Odkrywali dla siebie urodę Puszczy Białowieskiej także artyści malarze. W 1921 roku Białowieżę odwiedził wybitny polski malarz, grafik i rysownik Leon Wyczółkowski. Rok później ukazała się teka jego grafik „Wrażenia z Białowieży”, zawierająca dziesięć plansz. W następnych latach ukazywały się kolejne, luźne już plansze.
Rok 1921 zapisał się w historii Białowieży jeszcze jednym ważnym wydarzeniem – przyjściem na świat (15 czerwca) światowej sławy radzieckiego ortopedy – prof. Gawriiła Ilizarowa. Jego rodzice po paru latach opuścili Białowieżę, przenosząc się do wsi Kusary na pograniczu Azerbejdżanu i Dagestanu. Gawriił w 1944 roku ukończył studia w Krymskim Instytucie Medycznym. W 1950 roku opracował metodę stabilizacji zewnętrznej oraz wydłużania i korekcji kształtu kości kończyn, opartą na opisanym przez siebie zjawisku osteogenezy dystrakcyjnej. W rok później opatentował aparat własnej konstrukcji, który został nazwany aparatem Ilizarowa. W 1991 roku został profesorem Rosyjskiej Akademii Nauk. Opublikował ponad sześćset prac naukowych, w tym cztery monografie. Jest autorem 194 wynalazków w zakresie klinicznej i eksperymentalnej ortopedii i traumatologii oraz biomechaniki. Zmarł 24 lipca 1992 roku w wieku 71 lat.
Piotr Bajko
