– Dzień dobry, babciu – powiedziałam, wchodząc do jej mieszkania z moim małym Misiem. – Zobacz, Misiu, tutaj masz jagódki…

– A tu truskawki…

– O, i truskawki…

– I takie kolorowanki…

– O, kolorowanki… 

– Babciu, posłuchaj… – powiedziałam, bujając Misia z kolorowanką na kolanie.

– Słucham – usiadła.

– …Jest taki konkurs na opowiadanie o Podlasiu. I sobie pomyślałam, żeby opisać jedno święto, tak od początku do końca. Jak kiedyś było. Najlepiej jakieś podlaskie święto. Takie wiesz…

– Ojej… Mówiłaś mi…  Ale wiesz, tyle się ostatnio działo… Nie przygotowałam się.

– No dobrze. To może… może chociaż Wigilię opiszę? Tak od początku do końca.

– Od początku? No, to wiadomo: cały dzień trzeba było pościć – powiedziała babcia, zjadła jagódkę i zaplotła dłonie wokół kolana.

– Zapisuję to sobie – otworzyłam zeszyt. Misio ściągał właśnie z półki aniołka z porcelany.

– Dopiero jak pierwsza gwiazdka była, to się siadało do Wigilii – mówiła babcia, patrząc na Misia.

– A były jakieś szczególne zwyczaje? Że na przykład u katolików było tak, a u prawosławnych inaczej? – zagaiłam.

– Nie – odpowiedziała babcia. – U wszystkich tak samo było.

– A było takie święto… Jare Gody? Nie, przepraszam… Szczodre Gody? – zapytałam z nadzieją.

– Co? Nie, czegoś takiego nie było – pokręciła głową.

– Aha – odpowiedziałam zawiedziona. Długopis zawisł mi nad kartką.

– No a jak kolędnicy chodzili… – podjęłam po chwili.

– Chodzili po południu w pierwszy dzień świąt z gwiazdą. W południe było nabożeństwo.

– Aha, nabożeństwo w południe dwudziestego piątego grudnia… – Misio wyrwał mi długopis i zaczął mazać w moim zeszycie.

– Nie, w styczniu. Co ty mówisz!

– Co? – zdezorientowana zerknęłam jeszcze raz w notatki. – Aha, no tak. W styczniu.

– No pytałaś o prawosławnych.

– No tak, jak było u prawosławnych. Czyli to było w styczniu. Wigilia była w styczniu.

– Tak, i potem cały tydzień się nic nie robiło. Rolnicy dali zwierzętom jeść, ale poza tym to się nic nie robiło, tylko się odwiedzało po domach. 

– Czyli to było do Sylwestra, czy przez tydzień?

– No do Sylwestra, tak zwanego Starego Sylwestra – to było trzynastego. Była zawsze libacja. 

– A były może jakieś takie… zwyczaje?.. – zapytałam, podmieniając Misiowi mój długopis na kredkę. Misio zaczął z tego powodu buczeć.

– Nie płacz, Misiu… No na przykład popiołem wysypywali drogę, jak któryś kawaler chodził do którejś panny, to wysypywali mu całą ścieżkę. Takie żarty robili. Raz sąsiadowi szybę położyli na kominie i się musiał wykupić. Palił w piecu, a wszystko wracało do pokoju. Albo innemu wygódkę zaciągnęli na staw, a dookoła przeręble zrobili… Takie wygłupy.

Zapisywałam wszystko, żeby nie uronić ani słowa. 

– A sianko było pod obrusem?

– Tak. Tegoroczne sianko się kładło, sianko się woziło dla zwierzyny najpierw, a potem najchętniej takie się brało pod obrus, co ładnie pachniało, bo na przykład było w nim dużo kwiatów, albo gdzie trawa żubrówka rosła. Takie się odkładało.

– A potrawy? – notowałam.

– No, było zawsze dwanaście potraw. Od kutii się zaczynało. Potem ryba w galarecie… W Wigilię to babcia szczególnie robiła takie krokiety z kapustą i grzybami. Smażone, nie gotowane. Małe trójkąciki. Szklanką się wyciskało i się składało trójkąt. Ponieważ nam nic nie było wolno jeść cały dzień, to się podbiegało i wyciągało po jednym, a babcia mówiła: robię te krokiety i robię, i dlaczego ich ciągle jest tak mało? Czekaj, mam tu książkę, tu są potrawy – powiedziała, szukając książki.

To wszystko jest w Internecie, pomyślałam rozczarowana i odłożyłam zeszyt. Babcia zaczęła wyciągać książkę wydawnictwa Rigest Digest i pokazywać mi tradycyjne kresowe potrawy opisane przez redaktorkę z Warszawy, o ile nie tłumaczone z francuskiego. – To jest moja książka, ale ja ci ją dam…

– Tak, bardzo dziękuję. Ale… nie, babciu… Co jest w książce to ja wiem… Bo to wszystko jest w Internecie… Mi chodzi właśnie o to, czego nie ma w Internecie… O to, co ty pamiętasz. Bo tylko ty to wiesz, i dlatego to jest ciekawe – powiedziałam grzecznie, odsuwając od siebie książkę.

– No tak, rozumiem – odpowiedziała babcia, odkładając książkę i wzdychając. – Tylko że ja już niewiele pamiętam.

– Ale to tym bardziej muszę teraz cię pytać, bo za rok jeszcze mniej będziesz pamiętać, a za dwa? Jeszcze mniej.

Babcia uśmiechnęła się i pokiwała głową. Przewróciłam stronę w zeszycie i zapytałam, czy się dzielili opłatkiem.

– No tak. To znaczy nie, u nas to była prasforka, taka bułeczka. Jak daje się kartkę w cerkwi za odczyt za zdrowie, to się dostaje bułeczkę z pieczątką. Z krzyżykiem albo z Matką Boską. Nie tnie się tej bułeczki, tylko się ją rozrywa ręką. Każdy bierze i każdy składa życzenia. I siadają do stołu.

– Aha – powiedziałam, postawiłam kropkę po „stołu” i ponownie zamknęłam zeszyt. To się nie nadawało na folklorystyczne opowiadanie o tajemnych obrzędach Podlasia. Liczyłam na jakieś wianki z ruty… Maski… Rozmowy z przodkami…

Poszłam się bawić z Misiem. Na podłodze oglądaliśmy sobie razem stare pocztówki, gdy babcia nagle powiedziała:

– A twoja mama twierdzi, że pradziadek był w UB.

– Tak?.. – odpowiedziałam, ostrożnie podnosząc głowę znad podłogi.

– Że coś donosił. Ale przecież… – zaczęła babcia, a głos już jej się prawie łamał.

– Ja też to widziałam – powiedziałam szybko. 

– Ale przecież gdzie? – zapytała, otwierając szeroko oczy.

– No w Internecie. 

– W Internecie to jest?

Pokiwałam głową.

– To znaczy kiedyś było. Jak później patrzyłam, to znikło.

– Znikło? – wytrzeszczyła oczy. – I mama o tym wie?

– Nie wiem – odpowiedziałam i podsadziłam Misia do fotela, żeby mógł sobie zjeść jagódki.

Babcia milczała chwilę i na mnie patrzyła.

– Słuchaj. Ale jak mój tata umarł, to ja przecież wszystkie papiery porządkowałam, tak? Wszystko przejrzałam. I tam nic nie było…

– Może to się właśnie tak robi, żeby nic nie było – odpowiedziałam, malując dziecku konika na serwetce.

– No, ale jakiś ślad by chyba był, prawda? Jakieś pokwitowanie. Jakieś kwitki – powiedziała, rysując w powietrzu podpis na niewidocznym kwitku. – Ale nic nie było!

– Może tak… – zgodziłam się grzecznie. Babcia po chwili znów podjęła wątek:

– A czy nie było kiedyś jakiejś takiej listy… Że tam byli przemieszani ze sobą rozpracowywani i agenci? I potem to w końcu usunęli, bo ludzie wysnuwali właśnie jakieś wnioski i się od siebie odwracali, nawet w rodzinach… – zapytała tak dramatycznie, że aż Misio spojrzał na nią zaciekawiony. – No bo mi się po prostu nie chce wierzyć. Przecież ja tam mieszkałam, tak? Mieszkałam i bym nic nie wiedziała?

Popatrzyłam na małe nóżki Misia, dyndające z fotela. Misio jadł jagódki i nagle ścisnęło mi się serca, jakby nad Misiem też zapadł wyrok i od teraz już nieodwracalnie ma nosić w sobie ciężar, przez który ktoś się od niego może kiedyś odwrócić. Nawet w rodzinie. 

 Ale na razie Misio machał sobie wesoło nóżkami. Aż się zdziwiłam, że nie odczuł jeszcze nic z tego ciężaru, że za oknem szumi drzewo, że nadal sobie tu siedzimy i nic się właściwie nie zmieniło.

– Nie wiem, czy to była ta lista – odpowiedziałam w końcu ostrożnie.

– Nie możesz sprawdzić?

– No właśnie już jej nie ma, więc nie mogę.

Zapadła cisza.

–  Już tego nie ma? – zapytała w końcu babcia.

– No nie wiem, mogę jeszcze raz sprawdzić, bo patrzyłam ostatnio już parę lat temu – powiedziałam i wzięłam telefon. 

– No właśnie–- dodałam po chwili, patrząc w ekran. – Wtedy pokazywała mi się ta lista, a teraz widzę tylko dwa wyniki o pradziadku. Wykaz proboszczów parafii w […] i „Przegląd Prawosławny”. Ten artykuł, co był kiedyś o jego życiu.

– Połowę tego artykułu to też dziadek zmyślił – machnęła ręką babcia.

– Aha – odpowiedziałam, żegnając się w duchu z opowieściami o ucieczce z Syberii i o szlacheckim pochodzeniu. Odłożyłam telefon.

– Wiesz, babciu, teraz mi się coś przypomniało. Bo mama ostatnio nagle zaczęła bardzo być dumna z tej drugiej strony rodziny. Nigdy nic nie mówiła, a ostatnio mi nagle opowiadała, jakim był patriotą… Pewnie pomyślała sobie: ci to są sami agenci. I się rozczarowała…

– Patriotą? – prychnęła babcia. – Przecież on ma sfałszowaną metrykę urodzenia. Więc wiesz… – wzruszyła ramionami. 

Chciałam dopytać o tą metrykę, ale borówki posypały się po dywanie, a Misio rozgniatał je teraz stopami, przybliżając się niebezpiecznie do stołka, na który nie wolno mu wchodzić. Trzeba było pozbierać jagódki, umyć rączki etc.

Potem babcia powiedziała:

– Jeszcze mama mówi mi ostatnio tak: „A twój brat to co? Też był w ORMO”. Ale co ona mówi? Przecież my o wszystkim rozmawialiśmy. Owszem, tak – podkreśliła, wolno wymawiając każde słowo – tamte chłopaki były wszystkie w partii, ale w 1980-tym po strajkach rzucili legitymacją. Ale on w ORMO? No jak? I ja bym tego nie wiedziała? No, powiedz? Na wsi się wszystko wiedziało.

– W ORMO? – zdziwiłam się. – Ale skąd ona może to wiedzieć?

– No właśnie. Skąd? Pewnie też z Internetu!

– Ale przecież tam nic takiego nie ma. Jak z Internetu? Nie ma żadnej listy o ORMO. Sprawdzę, ale przecież patrzyłam już kiedyś, czy jest coś o wujku i mi się nie wydaje…

Zaczęłam sprawdzać.

– No i tu nic nie ma. Jerzy… Aha, jest facet o tym samym imieniu i nazwisku, który mieszka w […]. Tak samo się nazywa. Ale wujek dawno nie żyje, a ten facet teraz ma firmę.

– A tak, był taki. No tak, jest. Trochę od nas młodszy.

– Pracował w komisji wyborczej… ma firmę – usługi budowlane. To wszystko.

– No tak. Jest taki jeden. On z nami nie ma nic wspólnego. To nie jest nasza rodzina.

– I jakaś Beata też ma firmę i takie samo nazwisko.

– Beata to nie wiem. Jest jakaś nasza krewna w Krakowie. Ma to samo nazwisko. A Beata? Nie wiem. 

– To może ten facet był w ORMO?

– To mógł być on, ale skąd niby mama może to wiedzieć?

– A nie za młody? – zapytałam. Babcia wzruszyła ramionami, więc zmieniłam temat: – Mama to czasem… lubi wbijać takie szpileczki.

– Tak. Bardzo – powiedziała babcia i zacisnęła usta.

– Jeszcze sprawdzę prapradziadka. Bo mi się wydaje, że tam był wtedy też prapradziadek na tej liście.

– Pierwsze słyszę – powiedziała babcia. – Naprawdę? Pierwsze słyszę. 

– No teraz sprawdziłam i już nie ma. Są tylko dwie strony: Parafia w […] i jakaś białoruska gazetka kulturalna. Dawny numer. Ale nie mogę do niej wejść. Jest tylko podpis pod zdjęciem: od lewej siedzi o. […], dalej o. […] z Narewki, o. […] z Trześcianki… ale tego zdjęcia nie widzę! No nie umiem się do niego dostać. Jest napisane: podpisy pod ilustracjami zawartymi w biuletynie. Ale gdzie ten biuletyn? 

– Zdjęcia to ja mam, przecież ja mam tu zdjęcia – babcia pokazała na leżący na półce stary album. – Też siedzą na zdjęciach w rzędzie. No i co? – załamała ręce.

– Możesz dać do internetu, to wszyscy zobaczą – zażartowałam.

– O nie. Jeszcze czego  – odpowiedziała szybko. A po chwili: – Ty wiesz… Mój dziadek akurat nie siedział. Ale ty wiesz… Przecież z sąsiedniej miejscowości baciuszka siedział. Wsadzili go. No. Więc wiesz. Tak wtedy było. A mama teraz…

Chciałam jej powtórzyć coś pocieszającego, co powiedziała kiedyś Monika Jaruzelska, ale nie zdążyłam, bo Misio zaczął wspinać się na stojącą w przedpokoju drabinę. 

– Nie właź tam, no co ty! – pobiegłam do przedpokoju.

– Ojej – to babcia z pokoju. – Wszystko tam dobrze?

– Tak… dobrze. Nie wchodź, no przecież spadniesz, Misiu! – babcia słyszała z przedpokoju brzdęk i odgłosy szamotaniny.

– Babciu, przepraszam… On się już nudzi… No niestety… Przepraszam… Chciałabym zostać, ale musimy już iść.

– No wiem, wiem. Tak. Dobrze.

– Przepraszam.

– Nie ma za co, dziecko. Wszystko w porządku. Idźcie. Nic nie zapomnieliście?

– Nie, wszystko wzięłam. Czekaj… A gdzie jest ta książeczka…? Ale to nieważne. Nie bierz tego, Misiu! Zostaw. Tego nie bierzemy – powiedziałam, odłożyłam wszystko na miejsce, spakowałam nas, pożegnałam się i zniosłam Misia na dół, a potem włożyłam do wózka.

Na ulicy pomyślałam, że muszę to wszystko koniecznie zapisać, słowo w słowo, dokładnie

– Lisek? Tak, lisek. A, piesek! Przepraszam: piesek. Masz rację, Misiu.

…Dokładnie tak, jak to pamiętam, żeby niczego nie uronić…

– Co mówiłaś? Tak, pani ma walizkę. W kotki. Tak. Daj kotka? Pani nie może dać ci tego kotka, Misiu.

…Nic nie uronić. Muszę jak najszybciej znaleźć długopis i to zapisać od początku do końca.

Ale w autobusie nie udało mi się znaleźć długopisu. W metrze nie było warunków. 

W końcu wiele godzin po wizycie u babci usiadłam na kanapie i zapisałam tyle, ile jeszcze pamiętałam.

Sonia Grodek

Autorka mieszka w Warszawie. Jej pradziadek był prawosławnym duchownym, posługiwał na Białostocczyźnie. To opowiadanie jest częścią przygotowywanej do wydania książki (poszukiwany wydawca).